Në bazë të vlerësimeve, mbetjet mortore të 7 deri në 20 personave janë gjetur në një lokacion në Kizhevak afër Rashkës në Serbi, thotë shefi i Programit për Ballkanin Perëndimor i Komisionit Ndërkombëtar për Personat e Pagjetur (ICMP), Matthew Holliday, në një intervistë për Radion Evropa e Lirë.

Zyra për media e Qeverisë së Serbisë ka njoftuar më 30 nëntor se ka filluar zhvarrosja e këtyre mbetjeve mortore, të cilat dyshohet se janë të shqiptarëve të Kosovës, të vrarë gjatë luftës.

Ekspertët e ICMP-së po ofrojnë ndihmë mjeko-ligjore për zhvarrosjen, në lokacionin që gjendet rreth 250 kilometra në jug të Beogradit dhe sipas Hollidayt, ekipi u vendos atje në fillim të kësaj jave.

• Këta janë ATA: 1,643 të pagjeturit

Radio Evropa e Lirë: Zoti Holliday, ekspertët nga Komisioni Ndërkombëtar për Personat e Pagjetur (ICMP) po ofrojnë mbështetje teknike të forenzikës në zhvarrosjen aktuale të mbetjeve mortore në Kizhevak në afërsi të Rashkës në Serbi. Deri më tani, çfarë dihet për këtë varrezë të dyshuar masive?

Matthew Holliday: Ekipi ynë ka shkuar atje të dielën. Ata ishin atje kur nisën zhvarrosjet të hënën. Ka qenë një proces i gjatë. Komisioni i Serbisë për Personat e Pagjetur faktikisht nisi vlerësimin e lokacionit në Kizhevak, besoj në nëntorin e vitit 2015.

Ata kanë kryer këto vlerësime që atëherë dhe në fillim të këtij muaji, ata gjetën mbetje mortore. Ka qenë një proces i gjatë, por pjesë kockore janë gjetur nga Komisioni i Serbisë dhe më pas ky Komision kontaktoi ICMP-në dhe kërkoi ndihmë të ekipeve tona të forenzikës që të ndimojnë në procesin e zhvarrosjes.

Duke mos paragjykuar se çfarë mund të gjendet në lokacionin ku gjendet varreza masive, por kuptohet se kjo është një varrezë dytësore masive dhe mund të ketë lidhje me gërmimet në Rashkën dhe Rudnicën që u kryen disa vite më parë. Mendoj se besohet që viktimat e gjetura në Kizhevak gjithashtu viijnë nga incidentet e njëjta në Kosovë më 1999.

SHIKONI EDHE: Rivarrosen mbetjet mortore të gjetura në Rudnicë

Radio Evropa e Lirë: Në këtë lokacion besohet se gjenden mbetjet mortore të shqiptarëve të Kosovës. A e dini se për sa persona bëhet fjalë?

Matthew Holliday: Kam biseduar me kolegët dhe ka një vlerësim se 7 deri në 20 raste të mbetjeve mortore mund të nxirren nga ky lokacion. Por, nuk mund të prejudikoj deri kur ta kemi zbuluar të gjithë varrin. Sot kam qenë në kontakt me ekipin, më kanë treguar se shtresa e sipërme është hequr nga kjo vendndodhje. Ata kanë bërë një sërë matjesh, dhe ka indikacione se ata do të hyjnë në vendin ku gjendet varri masiv të mërkurën. Pra, do të mund ta dimë se për sa raste bëhet fjalë kur varri masiv të jetë zbuluar plotësisht.

SHIKONI EDHE: EULEX: Gjetja e mbetjeve mortore në Kizhevak, falë imazheve fotografike nga ajri

Radio Evropa e Lirë: Sa prisni që të zgjasë procesi i zhvarrosjes bazuar në eksperiencat e mëparshme?

Matthew Holliday: Është e vështirë të thuhet, por mendoj se vlerësimet janë që brenda 10-15 ditëve për këtë lokacion specifik. Por, gjithçka varet nga numri i rasteve që do të lokalizohen dhe do të duhet të nxirren nga ky lokacion. Nëse ka më shumë, do të zgjasë më shumë, nëse ka më pak (mbetje mortore), procesi i zhvarrosjes do të kryhet më shpejt.

Radio Evropa e Lirë: Kur mendoni se rezultatet e këtyre gërmimeve do të publikohen? Kur do ta dihet se kush ishte i varrosur në Kizhevak?

Matthew Holliday: Kjo varet shumë nga Dhomat për Krime Lufte të Gjykatës së Qarkut të Beogradit pasi që ky lokacion është nën juridiksionin e Gjykatës dhe Prokurorisë. Me sa kuptoj unë një tendë është ngritur pranë kësaj vendndodhjeje për ekzaminimin forenzik dhe antropologjik të mbetjeve mortore dhe për të marrë mostrat për autopsi, të cilat më pas do t’i dërgohen laboratorit të ICMP-së për testime të ADN-së, për profilizimin dhe analiza të tjera.

Është e komplikuar dhe e vështirë të thuhet se sa kohë duhet për të analizuar një mostër sepse ka shumë variacione. Fillimisht varet se kur një mostër është dërguar te ne, varet se sa sasi të ADN-së ka në këto mostra dhe varet nëse nga to ne mund të nxjerrim një profil. Ne kemi zhvilluar një sërë teknikash për të rritur shanset që nga mostrat të mund të nxirret një profil, por kur pranohen mostrat ato duhet të amplifikohen dhe duhet të bëhet procesi i krahasimit të ADN-së me mostrat e referencës që janë dërguar nga familjet. Dhe më pas duhet të ketë verifikime rigoroze që të sigurohemi se kemi përputhje të ADN-së që ka plotësuar kriterin minimal prej 99,95 për qind, që është kriteri që ne duhet ta plotësojmë për të raportuar se kemi gjetur përputhje të ADN-së.

Pra, ka shumë variabla, por besoj që mund të presim që rezultatet do t’iu jepen autoriteteve – në kuptimin e identitetit – nëse kemi përputhje të ADN-së me të dhënat që kemi në databazën tonë, deri në fund të çerekut të parë të vitit të ardhshëm. Këtë e them duke pasur rezerva, duke pasur në mendje të gjitha këto variabla.

EULEX-i tregon si u zbulua varreza masive në Kizhevak

Radio Evropa e Lirë: Cili do të jetë tani roli i ICMP-së në Kizhevak dhe kush do të përfshihet në ekzaminimet e mëtejme për mbetjet mortore që do të gjinden?

Matthew Holliday: ICMP-ja ka dërguar një ekip në lokacionin në Kizhevak: dy arkeologë të forenzikës, një antropolog të forenzikës. Ekipi ynë nuk është duke e udhëhequr procesin e zhvarrosjes, ky proces është duke u udhëhequr nga një arkeolog nga Komisioni i Serbisë për Personat e Pagjetur. Ne po i asistojmë Komisionit serb dhe është në dorën e këtij komisionin që të marrë të gjitha vendimet për këtë proces.

Sa i përket punës që ekipi ynë do të bëjë në të ardhmen në këtë lokacion, faktikisht ata kanë përveshur mëngët dhe po punojnë në këtë lokacion. Thash edhe më herët, sot ata kanë punuar për të pastruar shtresën e sipërme dhe presin që të arrijnë te vendi ku gjendet varri masiv të mërkurën dhe të gjejnë mbetjet skeletore. Më pas ato duhet të nxirren, të ekzaminohen dhe t’u merren mostrat dhe besoj se ICMP-ja do të ketë rol në të gjitha këto elemente, në kuptimin e asistimit të Komisionit serb lidhur me këtë çështje.

SHIKONI EDHE: Nga varreza në Serbi deri te vendi i krimit të luftës në Kosovë

Radio Evropa e Lirë: A keni informacione se gërmime të reja do të kryhen në të ardhmen, qoftë në Kosovë apo Serbi, në kërkim të varrezave të mundshme masive?

Matthew Holliday: Ka një numër të lokacioneve që janë në interesin e Kosovës në territorin e Serbisë dhe në interesin e Serbisë që janë në territorin e Kosovës. Besoj se një plan për zhvarrosje është duke u bërë që të ndodhë në pranverë të vitit 2021. Por, përtej kësaj, nuk mund të jap më shumë detaje. Besoj se kjo pyetje duhet drejtuar Komisionit të Kosovës për Personat e Pagjetur dhe Komisionit të Serbisë.

"Informacioni po zbehet, kujtimet e dëshmitarëve zbehen"

Radio Evropa e Lirë: Si e komentoni faktin se 21 vjet pas mbarimit të luftës, mbi 1,400 persona vazhdojnë të jenë të pagjetur.

Matthew Holliday: Natyrisht se për familjet, fakti që ende kanë familjarë të pagjetur mendoj se është një trashëgimi e dhimbshme e konfliktit, pa asnjë diskutim. Në anën tjetër, të paktën 2,500 nga rreth 4,500 persona të pagjetur nga konflikti i Kosovës janë gjetur dhe janë identifikuar përmes analizave të ADN-së. Dhe është e rëndësishme që të mos harrojmë se është bërë arritje e madhe në këto 20 vjetët e fundit dhe mund të shikojmë zhvarrimet që janë bërë në territorin e Serbisë në Batajnicë, në Petrovo Selo, Bajina Bashta, Rashkë, Rudnicë dhe tani Kizhevak.

Nëse e heqim Kizhevakun nga ky ekuacion, pothuajse 97 për qind e pothuajse 900 rasteve që janë zhvarrosur nga Batajnica, Petrovo Selo, Bajina Bashta, Rashka dhe Rudnica janë identifikuar përmes analizave të ADN-së të kryera nga ne. Prandaj, mendoj se ka disa arritje të rëndësishme.

Besoj se të dyja palët, Kosova dhe Serbia vazhdojnë të jenë të përkushtuara që ta zgjidhin këtë çështje si prioritet. Të dyja palët kanë krijuar komisione që i dedikohen kësaj çështjeje, që punojnë dhe koordinojnë procesin e kërkimit. Ne do të donim që kjo të intensifikohej sepse ka kaluar një kohë e gjatë dhe informacioni po zbehet, kujtimet e dëshmitarëve zbehen dhe mund të bëhet më shumë për të gjetur lokacionet e varreza të tjera masive.

Mendoj se njëra nga çështjet kryesore në punën në të ardhmen, nuk ka të bëjë vetëm me lokalizimin e varrezave të reja, por sesi të adresohet çështja e personave të paidentifikuar në morgun e Prishtinës. Ka të paktën 350 raste që janë atje. ICMP-ja po punon ngushtë me Komisionin e Kosovës lidhur me procesin e vlerësimin e të gjithë personave të paidentifikuar për të parë se sa prej këtyre rasteve janë jashtë mandatit, që do të thotë nuk janë rezultat i konfliktit të Kosovës dhe se çfarë mund të bëhet që të zgjidhen rastet tjera që duhet se janë brenda mandatit të komisionit.

SHIKONI EDHE: Qindra eshtra po presin identifikimin  

Ne do të mbështesim Komisionin e Kosovës për këtë gjë dhe besoj është e rëndësishme të theksohet se duhet të bëhet në kontekstin e grupit të personave të pagjetur, që është një mekanizëm shumëpalësh rajonal, ku përfshihet Komisioni nga Serbia, ai i Kosovës, por edhe nga komisionet nga Kroacia, Mali i Zi, Bosnjë e Hercegovina sepse që të gjithë përballen me problemin e mbetjeve të paidentifikuara mortore, që janë gjetur në territoret e tyre, por që nuk kanë mundur të identifikohen përmes analizave të ADN-së.

Radio Evropa e Lirë: Cilat janë sfidat që po bëjnë që disa nga mbetjet mortore nuk kanë mundur të identifikohen përmes analizave të ADN-së?

Matthew Holliday: Janë tri arsye se pse mbetjet e tilla mortore nuk mund të identifikohen përmes ADN-së. E para, ato mund të jenë historike, pra nuk datojnë nga konflikti – edhe pse kemi mbledhur mbi 14,000 mostra të referencës nga familjarët që kërkojnë familjarët e tyre të pagjetur nga konflikti i Kosovës. Nëse janë historike, ato nuk do të përputhen me mostrat që kemi mbledhur nga familjarët. Kjo është një arsye se pse disa raste vazhdojnë të jenë të paidentifikuara. Një arsye tjetër është se potencialisht anëtarët e familjes kanë refuzuar që të japin mostra të ADN-së ose ka të ngjarë që të gjithë anëtarët e familjes janë vrarë gjatë konfliktit dhe nuk ka mostra të referencës. Edhe kjo arsye duhet të merret parasysh.

Por, mendoj se arsyeja kryesore që pamundëson përputhjen përmes ADN-së të të paidentifikuarve që gjenden në morgun e Prishtinës, është fakti se rreth 2,000 raste janë identifikuar në vitin 1999, 2,000 të tjerë më 2001 pa analizat e ADN-së, përmes metodave tradicionale të identifikimit përmes të dhënave antropomorfike, të gjësendeve që janë gjetur pranë mbetjeve mortore, gjë që fatkeqësisht çon në mundësinë e gabimit.

Është e rëndësishme që Komisioni i Kosovës të bëjë vlerësimin e këtyre rasteve të paidentifikuara, që do të thotë se duhet të rishikohet i gjithë dokumentacioni i vendeve, ku janë gjetur trupat, prej ku janë zhvarrosur, potencialisht edhe mostra të reja të mbledhur, në mënyrë që të ofrojnë informacion të saktë dhe t’iu ofrojnë përgjigje familjeve të të pagjeturve, por po ashtu t’iu ofrojnë përgjigje homologëve të tyre në Beograd. Kjo do të ndihmonte për të depolitizuar çështjen e mbetjeve mortore të paidentifikuara.

"Ka ende persona që kanë kryer krime që ecin të lirë"

Radio Evropa e Lirë: Le të kthehemi te çështja e Kizhevakut. Kjo është varreza e pestë masive e zbuluar në Serbi që prej përfundimit të luftës. Sa janë përdorur prova për të sjellë drejtësi, pasi çdo rast të personave të pagjetur është i lidhur me një krim?

Matthew Holliday: Nuk mund të komentoj lidhur me numrin e rasteve të krimeve të luftës nga konflikti i Kosovës që kanë dalë para drejtësisë në Beograd. Mund të përmendim rastin e Vllastimir Gjorgjeviqit para Gjykatës Ndërkombëtare për Krime Lufte në ish-Jugosllavi, në rastin e Gjorgjeviqit dhe tre gjeneralëve të tjerë. Mendoj se Tribunali në Hagë bëri punën sa i përket rasteve të profilit të lartë sa i përket konfliktit në Kosovë.

SHIKONI EDHE: FDH publikon dosjen se si u fshehën në Serbi trupat e viktimave shqiptare të luftës në Kosovë 

Por, pa dyshim ka ende persona që kanë kryer krime që ecin të lirë dhe nuk po flas vetëm për ata Serbi, por edhe për keqbërësit në Kosovë. Pavarësisht kombësisë apo etnisë, të gjithë keqbërësit duhet të përballen me drejtësinë për hir të viktimave, por edhe për hir të normalizimit të marrëdhënieve mes shteteve në rajon.

Radio Evropa e Lirë: Më 2018, përfaqësuesit e Ballkanit Perëndimor, nënshkruan në Hagë kornizën e një plani përmes së cilit ata u zotuan se do të bëjnë më shumë sa i përket mbi 12,000 personave të pagjetur në Ballkanin Perëndimor. Atëbotë, ju patët thënë se kjo ishte një arritje e madhe sa i përket forcimit të bashkëpunimit rajonal. Çfarë është përmirësuar që atëherë, sa i përket çështjes së personave të pagjetur?

Matthew Holliday: Mendoj se nënshkrimi i kornizës së këtij plani po ashtu për krijimin e grupit të personave të pagjetur, që besoj se është unik, është një mekanizëm shumëpalësh, ku Kosova përfaqësohet në formë të barabartë me Serbinë, por gjithashtu edhe karshi Bosnjës, Kroacisë dhe Malit të Zi. Kjo ofron një forum shumëpalësh për bashkëpunim, për ndarjen e informacioneve për rastet e personave të pagjetur. Pjesëtarët e këtij grupi të personave të pagjetur, institucionet vendore, komisionet kanë ndërtuar një databazë rajonale për rastet e personave të pagjetur dhe ata i përdorin këto të dhëna në baza ditore, për të ndarë dhe për të shkëmbyer informacione me njëri-tjetrin për këtë çështje.

Kjo është shumë e rëndësishme se mbi 2,500 raste nga ajo databazë shfaqen në dy apo më shumë institucione vendore, prandaj që të gjithë ata kanë interes për atë rast specifik. Për shembull, Kosova mbyll një rast, e identifikon një person dhe nëse i njëjti rast ka qenë edhe në Serbi apo Mal të Zi, pas kësaj, menjëherë homologët e tyre informohen për këtë. Besoj se kjo ka sjell një transparencë më të madhe dhe ka rritur besimin në procesin për personat e pagjetur. Besoj që kjo është shumë e rëndësishme. Po ashtu, grupi për personat e pagjetur ka formuar një grup operacional për të adresuar çështjen e mbetjeve mortore që ende nuk janë identifikuar.

Besoj që kjo ka ndihmuar shumë në depolitizimin e kësaj çështjeje, por nuk mund të themi se kjo çështje nuk është e politizuar pasi dëgjojmë deklarata në media të politikanëve të ndryshëm. Por, besoj që ky grup në masë të madhe ka depolitizuar çështjen e mbetjeve mortore të paidentifikuara. Çdo anëtar i këtij grupi ka informacione se çfarë po bëjnë homologët e tyre për të zgjidhur këto raste dhe faktikisht apo po punojnë së bashku duke ndarë informacione me njëri-tjetrin për të zgjidhur disa nga këto raste. Ne kemi pasur disa identifikime, falë këtij bashkëpunimi përmes grupit për personat e pagjetur dhe përmes zbatimit të planit-kornizë. Besoj se kjo është e ardhmja e bashkëpunimit për çështjen e të pagjeturve.

SHIKONI EDHE: Haradinaj-Stublla: Serbia po fsheh trupat e shqiptarëve të vrarë

Radio Evropa e Lirë: Çështja e të pagjeturve është gjithashtu temë e diskutimeve në dialogun në Bruksel ndërmjet Kosovës dhe Serbisë. Po ashtu është pjesë e marrëveshjes së arritur në Uashington më 4 shtator. A keni kontakte me Uashingtonin dhe Brukselin dhe çka konkretisht mund të pritet nga këto marrëveshje, kur bëhet fjalë për fatin e personave të pagjetur?

Matthew Holliday: ICMP-ja nuk ka qenë palë në dialogun e Brukselit, por ne presim të shohim se çfarë rezultatesh do të dalin nga dialogu në Bruksel, kur të arrihet marrëveshja gjithëpërfshirëse, nëse arrihet. Ne shpresojmë se kjo do të theksojë rëndësinë e përgjegjësisë shtetërore për çështjen e të pagjeturve dhe për sundimin e ligjit, që është thelbësore për procesin në të ardhmen.

SHIKONI EDHE: Kosova kushtëzon marrëveshjen finale me çështjen e të pagjeturve

Sa i përket marrëveshjes së Uashingtonit, ICMP-ja ka punuar më ngushtë me ambasadat amerikane në Prishtinë dhe Beograd dhe ne kemi punuar me kolegët nga këto ambasada që t’iu ndihmojnë që të përcaktojnë një sërë indikatorësh që mund të demonstrojnë përparimin sa i përket çështjes së personave të pagjetur nga Prishtina dhe Beogradi. Siç e dini, në marrëveshjen e Uashingtonit, Prishtina dhe Beogradi janë zotuar që të avancojnë çështjen e personave të pagjetur dhe të raportojnë çdo vit se çfarë është bërë dhe çfarë është arritur.