Restaurimi i mozaikut “Shqipëria”, që gjendet në qendër të Tiranës, ka rikthyer debatin lidhur me largimin e simboleve të periudhës komuniste nga veprat artistike.
Punimet në mozaik përfunduan pas dy vjetësh dhe kjo vepër u inaugurua më 17 maj, duke shënuar nisjen e disa aktiviteteve për Javën e Evropës në Shqipëri.
Mozaiku u restaurua pas dëmtimeve të pësuara, duke bërë që copëza të tij të binin, duke rrezikuar edhe kalimtarët.
Por, punimet nuk kanë prekur në tërësi veprën. Kjo për shkak se më 1993, përmes një vendimi të Qeverisë së atëhershme të Aleksandër Meksit, dhe dekretit të presidentit Sali Berisha, nga kjo vepër ishte hequr ylli i madh që gjendej pas personazheve, ylli me flamur të kuq si dhe një libër që mbante në duar një prek personazheve, e që ishte një prej veprave të diktatorit shqiptar, Enver Hoxha.
Mozaiku "Shqipëria", që është përuruar më 28 nëntor 1981.
Restaurimi u bë me një fond prej 1 milion eurosh, që i ndau Bashkimi Evropian, dhe vepra mbeti ashtu siç kishte qenë më 1993, me disa simbole komuniste. Debati u nxit pasi studiuesi Auron Tare, pyeti përmes rrjeteve sociale nëse “duhet retushuar historia?”.
“A duhet që post-komunizmi të veprojë ashtu si komunizmi, të mësojë historinë e deformuar”, shkroi ai në Facebook.
Megjithatë, ky debat për ministren e Kulturës në Shqipëri, Elva Margariti, është “një debat shterpë”.
Margariti thotë për Radion Evropa e Lirë se çdo epokë ka pasur artin e vet, duke shtuar se për rishikimin e artit apo historisë kërkohet një debat më i gjerë.
“Vetë fjala restaurim do të thotë rikuperim i gjendjes aktuale, në të cilën gjendet vepra. Debati për mua është shterpë në këtë moment. Ne nuk kemi fshirë asgjë, pasi simbolet e komunizmit janë hequr që në vitin ’93, madje në atë kohë është diskutuar edhe heqja e mozaikut. Ne i jemi përmbajtur konventave ndërkombëtare dhe i kemi dhënë sigurinë që duhej këtij mozaiku, që po dëmtohej e rrezikonte të binte. Restaurimi është bërë në bashkëpunim autorët e veprës”, thotë ministrja Elva Margariti.
Opinioni në Shqipëri është i ndarë sa i përket veprave të periudhës komuniste.
Pavarësisht se disa simbole të komunizmit ishin hequr nga mozaiku “Shqipëria” 30 vjet më parë, pas restaurimit të kësaj vepre është nxitur debati nëse veprat e artit të periudhës komuniste në Shqipëri duhet mbajtur apo duhet hequr.
Por, ministrja Margariti thotë se gjysma e veprave në Galerinë Kombëtare të Arteve në Shqipëri janë nga regjimi komunist. Megjithatë, ajo thotë se ato nuk mund të cilësohen si propagandë, por tregojnë se si në atë periudhë është bërë propagandë përmes artit, por ato, sipas saj “kanë vlerat e tyre artistike”.
“‘Shqipëria’ është një mozaik që ka shumë vlera, është mozaiku më i madh i realizuar ndonjëherë në fasadën e një ndërtese. Gjithashtu, është pjesë e ansamblit të sheshit ‘Skënderbej’, të sheshit qendror të Tiranës, kështu që diskutimi për ta hequr fare, është një debat i cekët. Duhet t'i studiojmë dhe të flasim për këto vepra, por duhet ndarë mjeshtëria, vepra e artit nga politika, ideologjia e asaj kohe”, thekson ministrja Margariti.
Edhe për studiuesin Ergys Mërtiri debati për këtë çështje është i ndërlikuar.
"Ne nuk mund ta kemi këtë mozaik me flamurin me yll, dhe sigurisht që duhej hequr ylli ose nuk duhej që restaurimi ta risillte, sepse është hequr 30 vjet më parë. Për mua mozaiku përcjellë shtrembërim të historisë, përcjellë më shumë propagandë sesa art. Gjithsesi nëse do të ishte në një muze, nuk shoh ndonjë problem, por në një vend publik, është një tjetër diskutim. Kur shohin këto simbole qytetarët që kalojnë aty, të jeni të sigurt që i vret disa njerëz që kanë vuajtur në komunizëm apo të tjerë që e urrejnë atë kohë për atë që kanë dëgjuar”, thotë Mërtiri për Radio Evropa e Lirë.
Qytetarët për dhe kundër mozaikut "Shqipëria"
Për mozaikun “Shqipëria”, që gjendet në qendër të Tiranës, edhe qytetarët kanë qëndrime të ndryshme sa i përket kësaj vepre dhe simbolikën që bart.
"Mozaiku është historia e popullit tonë që ka luftuar për liri, që në kohën e lashtë me shpata e mburoja, e deri te lufta nacionalçlirimtare. Pra, tregon të gjitha luftërat, që duhen vlerësuar dhe nuk duhen harruar. Sigurisht kujton edhe komunizmin, por kishte të mirat e të këqijat e veta, ndaj duhet ta mbajmë mozaikun, madje ashtu siç ishte, se ylli thjesht ka treguar pesë kontinentet, nuk është ndonjë gjë e keqe”, thotë Kostandin Pali.
Por, ndryshe mendon Anest Qeleshi. Sipas tij, kjo vepër arti prek ata persona që kanë vuajtur nga regjimi komunist në Shqipëri.
"Ai sistem i ka bërë dëm një pjese të rëndësishme të popullit tonë dhe mozaiku na kujton veç gjëmat që u janë bërë mijëra njerëzve dhe ne duhet të kemi respekt për këtë shtresë. Nuk kanë as ndonjë pension të mirë, as ndonjë trajtim të veçantë, pse t'i lëndojmë? Këto simbole do i ngacmojnë, do u hapim plagë këtyre personave që ne ende nuk i kemi integruar. Edhe të mos ishte fare nuk ka asgjë, mirë do ishte. Ose të rishiokohen të ridimensionohen, që të mos lëndojnë të persektuarit", thotë ai.
Ky mozaik ishte përuruar më 28 nëntor të vitit 1981 dhe ishte krijuar nga pesë autorë. Njëri prej tyre është Agim Nebiu. Ai ka deklaruar për mediat se do të ishte e turpshme që kjo vepër të lihej të shkatërrohej. Ndërsa për debatin që është nxitur, ai e ka cilësuar si të politizuar, teksa e ka përshkruar mozaikun si “simbol që duhet të mbetet në historinë e Shqipërisë”.
Për restaurimin e mozaikut "Shqipëria" janë shpenzuar 1 milion euro dhe i gjithë procesi ka zgjatur dy vjet.
“Yjet...që nuk bien”
Megjithëse më 1993 ishin hequr dy yje të mëdha nga mozaiku, në të ka ende yje, që vlerësohen si simbole të komunizimit.
Disa prej tyre gjenden në kapelat e partizanëve, që janë pjesë e mozaikut të vendosur në fasadën e Muzeut Kombëtar të Shqipërisë. Yjet e tjerë gjenden në xhubletën e gruas që personifikon “Nënën Shqipëri”. Edhe pse xhubleta është veshja më e vjetër shqiptare, që daton 4.000 vjet më parë, në fundin e xhubletës së paraqitur në mozaik nuk është stolisur me simbolikat që kjo veshje ka që nga lashtësia, siç janë: hëna, dielli, apo edhe ylli me tetë cepa. Në të është ylli me pesë cepa, që është simbol i komunizmit.
Për vite të tëra në Shqipëri ka një debat të hapur lidhur me rishkrimin e historisë, dhe rishikimin e veprave artistike. Vitin e kaluar, partitë opozitare dorëzuan në Kuvend një nismë ligjore, e cila kërkon që filmat, këngët, fotografitë, e madje edhe lapidarët që kujtojnë të kaluarën komuniste të Shqipërisë, të ndalohen me ligj.
Kuvendi i Shqipërisë po ashtu ka miratuar edhe një ligj për hapjen e dosjeve të periudhës komuniste, që synon pastrimin e skenës politike nga persona që mund të kenë pasur lidhje me sigurimin e shtetit gjatë regjimit komunist.