Ka qenë 8 vjeç kur u dëbua nga Çamëria dhe sot është 85 vjeç.
“Do të ik nga kjo botë me dhimbjen që nuk munda ta shoh shtëpinë ku linda. E shoh në ëndrra shtëpinë dhe Çamërinë”, thotë Halit Hoxha, i cili sot jeton në Tiranë.
Prej vitit 1994, Shqipëria e njeh 27 qershorin si Dita e Gjenocidit ndaj Shqiptarëve të Çamërisë nga forcat shoviniste greke.
Në atë ditë të vitit 1944 dhe disa ditë më pas, rreth 700 shqiptarë - burra, gra e fëmijë - u vranë në Paramithi, Çamëri.
Komuniteti etnik shqiptar, që jetonte në veri të Greqisë, u dëbua po ashtu gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore, nën akuzat se bashkëpunonte me forcat pushtuese.
“Kam parë masakra që nuk rrëfehen”
Skenat e tmerrshme të asaj kohe janë ende të freskëta në kujtesën e Halit Hoxhës.
“Mbaj mend gjithçka, sikur të ketë ndodhur dje. Kemi qëndruar 43 ditë në konviktin e shkollës së Paramithisë, nëna dhe ne pesë fëmijët. Motra 2 vjeçe ishte më e vogla”, thotë ai për Radion Evropa e Lirë.
Kujton se në hyrjen e konviktit ishte hapur një gropë, ku thotë se i hidhnin viktimat, ata që torturoheshin apo vdisnin nga uria.
Aty kishte edhe familje të tjera.
“Me ne ishte edhe nusja e dajës, e cila kishte rreth dy javë që kishte lindur djalë. Një nga ushtarët zervistë [nën komandën e Napoleon Zervës] i tha ta hidhte foshnjën te gropa. Ajo nuk pranoi, por kur ushtarët i thanë se nëse nuk e hedh, do të na vrisnin të gjithëve, e shkreta grua e hodhi fëmijën. Një ditë më pas i jam afruar gropës dhe kam parë që foshnja ishte ende gjallë, e lëvizte këmbën. Nusja e dajës iku nga mendja, e humbi fare”, rrëfen Hoxha.
Halit Hoxha, një nga të mbijetuarit e masakrave në Çamëri duke folur për Radion Evropa e Lirë.
Në memorien e tij thotë se ka mbetur edhe një tjetër skenë e rëndë. Para grumbullimit në shkollën e Paramithisë, familja e tij kishte shkuar në shtëpinë e myftiut të zonës, pasi ishin përhapur zëra se çamët do të kishin garanci dhe nuk do të prekeshin nga ushtria greke.
“Sapo u futëm, erdhën ushtarët grekë. I dëgjoja që flisnin, por nuk kuptoja gjë. Nëna foli me ta në greqisht. Më pas, pashë se njëri nxori thikën dhe i çau barkun gruas shtatzënë të myftiut. E kam pyetur nënën shumë vite më vonë se përse e therën atë grua dhe ajo më shpjegoi se ushtarët kishin vënë bast me dy lira - nëse gruaja shtatzënë kishte djalë apo vajzë dhe e kishin vrarë. Masakra që nuk rrëfehen, kanë ndodhur ndaj nesh”, thotë 85-vjeçari.
Mban mend se pas qëndrimit të vështirë në shkollën e Paramithisë, ishin liruar dhe ishin urdhëruar të niseshin drejt Shqipërisë. Rrugës ndërsa shoqëroheshin nga ushtria greke deri afër kufirit, ai thotë se kaluan pranë një kodre ku ekzekutoheshin burra shqiptarë.
“Para këmbëve tona rrokulliseshin nga kodra koka njerëzish. Mes gjithë asaj tronditjeje e tmerri, nëna na bënte shenjë të ecnim, të iknim sa më shpejt të mundnim. Ishte mars, por shumë ftohtë, binte dëborë e shi”, thotë Hoxha.
Ai tregon se gjatë atij udhëtimi e kishte humbur motrën dy vjeçe. “U sëmur nga i ftohti, nga uria, e varrosëm rrugës engjëllin tonë”, thotë mes dhimbjes i moshuari.
Kujton se nëna e tij, në copën që e mbështillte motrën e vogël, kishte fshehur rreth 80 napolona ari dhe bizhuteritë e saj. Me to, tregon ai, blinte miell misri nëpër fshatra, mblidhte bimë të egra rrugës dhe gatuante.
Hoxha thotë se babai i tij u vra nga forcat greke, edhe pse ishte pjesë e asaj ushtrie.
Ai nuk kishte pranuar të arratisej, por shumë shpejt kishte mësuar se emri i tij ishte në listën e personave që do të ekzekutoheshin, me pretendimin se ishin bashkëpunëtorë të ushtrisë gjermane.
Vite më vonë, Hoxha thotë se një nga të mbijetuarit i kishte treguar se babai ishte qëlluar disa herë dhe se nuk kishte mundur të vijonte rrugën, për shkak të plagëve.
Ai thotë se shumë njerëz, gjatë rrugës për në Shqipëri, vdisnin për shkak të urisë.
“Mbaj mend që, thjesht, binin në mes të rrugës dhe nuk ecnin dot më”, kujton ai.
Hoxha thotë se familja e tij u strehua fillimisht në Konispol - pjesa më jugore e Shqipërisë - e më pas u vendos në Durrës dhe në fund në Tiranë.
Dëshmitë që flasin për masakrat ndaj çamëve
Në vitet 1946-1947, regjimi komunist në Shqipëri vendosi të regjistronte dëshmi të popullsisë çame që u strehua në vend.
Në secilën tregohen vuajtje dhe ngjarje të tmerrshme.
Në njërën prej tyre që e siguroi Radio Evropa e Lirë nga arkivi i Ministrisë së Jashtme, thuhet:
“Më 27 qershor, 1944, sapo iku ushtria gjermane, erdhën forcat zerviste, 12 familje i shfarosën me burra, gra e fëmijë. Në shkollën e Parimithisë u mbajtën për disa ditë 550 burra. Aty, ushtria futi 50 gra dhe ushtarët i urdhëruan t’i qëllonin me drurë, derisa u dilte gjak mbi lëkurë, ndërsa ushtarët i shihnin. Më pas, mbaj mend që disa prej burrave i shponin me thika, ua prisnin duart e këmbët dhe ua bënë mishin copë-copë. Shumë u vranë brenda në shkollë, të tjerë i nxirrnin dhe më pas i vrisnin arave”.
Të mbijetuar të masakrave në Çamëri, fotografi e vitit 1946.
Gruaja çame që ka nënshkruar këtë dëshmi, flet me emra konkretë sesi një burri (Haxhi Shehu shkruan ajo), pasi i dogjën mjekrën me vaj, i kishin rrjepur lëkurën dhe e kishin varur në një çengel.
“Më pas talleshin, duke thënë se sot mishi është i lirë - 15 franga. Nuk u mjaftuan me kaq, therën edhe të gjithë fëmijët e vegjël. Vajzat e reja i merrnin dhe i çnderonin në dhomën tjetër. Ne i dëgjonim ulërimat e vajtimet e tyre, por ç’të bënim, ishim pa mbrojtje... Tri ditë na mbajtën në polici. Ishim 300 gra e fëmijë, 150 vdiqën nga ushqimi i keq”, thotë gruaja çame në dëshminë e saj.
“Pas gjashtë muajsh, me anë të misionit Egles, na nisën nga Filati drejt Shqipërisë. Kur shkuam në fshatin Kosk të Filatit, aty ushtria greke u tërhoq, na dolën para zervistët dhe na zhveshën dhe na i morën ushqimet e çfarë kishim. Ashtu zhveshur në mes të dimrit kemi udhëtuar. Vdiqën mbi 20 gra e fëmijë”, përfundon dëshmia e saj për autoritetet e regjimit komunist në Shqipëri në vitin 1947.
Çamët thonë se nuk lejohen të kalojnë kufirin grek
Avdul Sulejmani, sot 93 vjeç, i ka gjithashtu të freskëta në kujtesë ato që kanë ndodhur në Çamëri. Ai thotë se kanë ecur për ditë të tëra në këmbë, derisa familja e tij është vendosur në Fier - pjesa jugperëndimore e Shqipërisë.
Ishte gati 14 vjeç kur pa me sytë e tij masakrat e ushtrisë greke mbi popullsinë çame.
Avdul Sulejmani, një nga të mbijetuarit e masakrave në Çamëri.
Dëshira e tij më e madhe është të kthehet edhe një herë në vendin ku ka lindur.
“Dy herë më kanë kthyer në kufirin me Greqinë, vetëm se në pasaportë shkruan vendlindja ime Varfanj dhe ata nuk e njohin, sepse ky emër lidhet me shqiptarët, me Çamërinë - sot quhet Parapotamos. Por, kam arritur ta shoh shtëpinë time. Ika nga Italia me një grup gazetarësh italianë. E pashë nga jashtë shtëpinë, sepse ata që e kanë tashmë të tyren, nuk ndodheshin aty”, tregon Sulejmani për Radion Evropa e Lirë.
Por, ndryshe prej tij, Hoxha thotë se nuk ka mundur ta shohë vendin ku ka lindur. Ai tentoi dy herë të shkonte në Greqi, por nuk u lejua.
“U nisa në vitin 2005 të shkoja me disa pjesëtarë të shoqatës ‘Çamëria’. Punonjësit grekë të doganës më thanë të kthehesha mbrapsht dhe më paralajmëruan se herën tjetër do të ma grisnin pasaportën nëse do të tentoja. Unë provova dhe një herë tjetër në fakt, por nuk më lejuan. Vetëm se vendlindja ime është shqip - Varfanj”, thotë Hoxha.
Atëkohë, Ministria e Jashtme e Shqipërisë reagoi ndaj disa rasteve si të Hoxhës, por, ndërkohë, nuk ndërmori ndonjë gjë.
Hoxha thotë se vëllai i tij e bëri pikturë një fotografi të shtëpisë së tyre, të cilën e mban në dhomën ku rri.
“Ëndrra ime është ta shoh shtëpinë. Rri këtu dhe shoh këtë pikturë dhe çmallem, aq sa mund të çmallesh. Ne, gjenerata jonë që i kemi parë ato tmerre me sy, do të shuhemi, se jemi moshë e madhe, por Çamëria do të rrojë përjetë”, thotë Hoxha i përlotur.
Pikturë e shtëpisë së 85-vjeçarit në Vranaj të Çamërisë.
Si nisi plani grek për spastrimin e Çamërisë?
Historiani Hasan Bello thotë se plani grek për spastrimin e Çamërisë dhe Shqipërisë së jugut ka nisur që herët, në gjysmën e parë të shekullit të 19-të.
“Ky plan është intensifikuar në vitet 1912-1913 gjatë luftërave ballkanike. Më pas, më 1923, Greqia dhe Turqia kanë firmosur Marrëveshjen e Lozanës. Sipas kësaj marrëveshjeje, Greqia do ta dërgonte në Turqi popullsinë turke dhe Turqia do ta dëbonte popullsinë greke që ndodhej kryesisht në Stamboll dhe në Izmir. Grekët e shfrytëzuan këtë për të nisur spastrimin, sepse, në fakt, po dëboheshin shqiptarë myslimanë”, thotë Bello për Radion Evropa e Lirë.
Ai shton se shteti shqiptar, atëkohë, reagoi dhe kërkoi nga Liga e Kombeve të krijonte një komision për të hetuar spastrimin e Çamërisë.
Sipas tij, edhe pse ky komision u ngrit dhe pa nga afër atë që ndodhte në Çamëri, duke kërkuar që shqiptarët të përjashtoheshin nga ky shkëmbim, një gjë e tillë nuk u arrit dhe shumë shqiptarë u dëbuan drejt Turqisë.
Historiani thotë se prej asaj kohe e deri në vitin 1939, “politika gjenocidiale greke ndaj çamëve vazhdoi direkt apo indirekt përmes aplikimit të reformës agrare, duke ua marrë atyre tokat e pronat”.
Ai thotë se, pavarësisht se ka pasur një presion nga Qeveria shqiptare, Greqia e ka vazhduar këtë politikë, pasi ka pasur mbështetjen e Britanisë së Madhe dhe të fuqive të tjera të mëdha.
“Faza finale e spastrimit etnik vjen në vitet e Luftës së Dytë Botërore. Greqia shfrytëzon luftën italo-greke në vitet ‘40-’41, kur Italia e sulmon nga territori shqiptar dhe shpall një ligj lufte, ku përfshin edhe Shqipërinë. Gjatë kësaj kohe, forcat greke të majta dhe të djathta u përpoqën që, përmes bandave paramilitare, të ushtronin dhunë e presion, që çamët të largoheshin. Kulmi arrin në vitet ‘44-‘45 dhe deri në gusht të atij viti dëbohen totalisht nga forcat e Napoleon Zervës. Pjesa më e madhe vjen në Shqipëri”, tregon historiani Bello.
Të mbijetuar të masakrave në Çamëri, fotografi e vitit 1946.
Çfarë qëndrimi mbajti Shqipëria ndaj çështjes çame?
Gjatë regjimit komunist, Bello thotë se shteti shqiptar nuk mbajti një qëndrim rigoroz ndaj Greqisë.
“Në vitin 1947, në kuadër të luftës civile në Greqi, regjimi komunist bëri një marrëveshje me partinë komuniste greke dhe premtoi se 3 mijë çamë do të bëheshin pjesë e formacionit ushtarak të partisë komuniste. Por, vetëm rreth 120 shkuan pas presionit ndaj tyre. Kjo bëri që sigurimi i shtetit ta shtonte presionin dhe dhunën ndaj tyre. Në atë kohë nisën të regjistrohen dëshmi sesi një pjesë e çamëve kishin bashkëpunuar me italianët apo gjermanët, duke nxitur kështu përçarje mes tyre”, thotë historiani.
Sipas tij, një pjesë e patriotëve çamë u goditën nga sigurimi i shtetit dhe hetuesia si “koloboracionistë”.
Shteti shqiptar është treguar i dobët dhe inferior ndaj Greqisë".
Ai shton se çamët dhe kosovarët kanë qenë shënjestër e sigurimit të shtetit, “të paragjykuar prej tij dhe të cilësuar si jobesnikë të regjimit”.
Një tjetër goditje, sipas Bellos, çamët morën nga regjimi komunist në vitin 1953, kur me një vendim të Qeverisë, iu hoq shtetësia greke.
“Kjo e dëmtoi shumë komunitetin çam, sepse, pas rënies së komunizmit, përmes shtetësisë greke, ata kishin të drejtë të ngrinin padi si shtetas grekë për t’u kthyer atje dhe për t’i kërkuar pronat greke”, thotë Bello.
Sipas tij, rënia e komunizmit në vitet ‘90 në Shqipëri nuk solli ndonjë ndryshim për këtë komunitet. Edhe pse vetë komuniteti u riorganizua në përpjekje për të ngritur çështjen çame, nuk gjeti mbështetje.
“Shteti shqiptar është treguar i dobët dhe inferior ndaj Greqisë”, thotë Bello.
Punimet e Kuvendit të Shqipërisë nisën të enjten me një minutë heshtje në kujtim të Ditës së Gjenocidit ndaj Shqiptarëve të Çamërisë.
Rreth një vit më parë në një takim me presidenten e Greqisë, Katerina Sakellaropoulou, kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama, tha se “mbetet optimist se do t’i zgjidhim të gjitha çështjet e lëna pezull mes dy vendeve”, por pala greke nuk ka pranuar ndonjëherë se ka një çështje çame.
Sipas historianëve, në vitet 1944-1945 u masakruan mbi 5.000 çamë nga forcat greke, ndërsa 2.755 vdiqën nga kushtet e këqija brenda territorit shqiptar. Mbi 30 mijë ishte numri i të dëbuarve.
Në Greqi sot jetojnë rreth 500 mijë shqiptarë. Përfaqësues të diasporës atje thonë se shqiptarët nuk janë të integruar si komunitet, por si individë.