Po shkojmë drejt kufirit. Është terr, rruga është bosh, ndërsa një thirrje telefonike prish tingujt e këngës “Despacito” në radio. Një nënë nga Ukraina me dy fëmijë na pret në qendrën e refugjatëve Korçov. Por, fillimisht, shkojmë në pikën kufitare Medika, sepse gruaja në ulësen e pasme po kthehet në Lviv.
Jashtë është ftohtë. Në kufi ka makina që shkojnë kah Ukraina. Parkohemi dhe i japim lamtumirën Katjas, që rrugën e vazhdon në këmbë, me dy çanta në duar.
Vazhdojmë në makinë me Ella Jarmulskën, një grua 38-vjeçare nga zona e Varshavës. Para nesh, shumë gra nga Ukraina kanë hyrë në këtë makinë. Ella i merr nga kufiri dhe u ofron disa orë siguri.
Arrijmë në qendër. Nëna dhe dy fëmijët hyjnë në makinë dhe Ella i çon në ambient të sigurt. Kjo është hera e saj e pesëmbëdhjetë në kufi që nga fillimi i luftës në Ukrainë.
Si është moti në Norvegji?
Një ditë para se të takonim Ellën para qendrës së refugjatëve pranë Medikës, kemi hasur një grup prej pesë grash. Nga Ukraina kanë arritur vetë. Vetë shkojnë edhe në Norvegji, për të cilën nuk dinë asgjë.
Të mbështjella me batanije, pinë çaj nga gota letre. Në bagazhin e makinës së tyre kanë gjithë jetën që kanë marrë nga vendi i tyre në luftë.
Natalia dhe vajzat e saj, Julia dhe Tatiana, me shoqen e tyre, Oxana, dhe vajzën e saj, Sofija, përballë qendrës së vjetër tregtare Tesco në Przemysl të Polonisë, 11 prill 2022
Ato vijnë nga Dniepri, qytet në pjesën qendrore të Ukrainës, i treti për nga madhësia që shtrihet në Lumin Dniepër. Pavarësisht tragjedisë që i ka sjellë në parkingun me erë, gratë janë shumë të përzemërta, të hapura dhe na pyesin: Si është Norvegjia?
“Nuk dimë asgjë për Norvegjinë, babai na ka thënë se ka punë atje”, na thonë motrat Julia dhe Tatiana.
Gjithçka që dinin dhe kishin, u ka mbetur në Ukrainë. Baballarët, vëllezërit dhe bashkëshortët u kanë mbetur gjithashtu atje.
Tani, përballë qendrës së vjetër tregtare, ku kanë kaluar natën, ato presin vullnetarët për t’iu sjellë biletat e autobusit për në Norvegji - një vend për të cilin nuk dinë asgjë, përveçqë mund të ketë punë dhe është i ftohtë. Por, së paku, do të jenë të sigurta, thonë ato.
“Është shumë e frikshme. Nuk ka shumë bomba [në Dniepër], por është shumë e frikshme. Babai ynë ka qëndruar atje. Dhe, ne jemi këtu tani”, thotë Julia, duke shtuar se nëna e saj nuk dëshiron të shkojë në Norvegji.
“Burrat le të përgatisin supë, gratë të vozisin”
Grave që ikin nga lufta dhe nuk mund të gjejnë transport për në Poloni ose grup shoqërues, siguri dhe solidaritet do t’iu ofrojë Ella.
“Po të kishte luftë në vendin tim dhe unë do të përfundoja në mes të natës në një vend të panjohur, me burra të panjohur, që më thonë mua dhe vajzës sime - në gjuhë të huaj - se do të më çojnë falas kudo në këtë vend të huaj, unë nuk do të hyja kurrë në një makinë me ta. Do të tmerrohesha”, na thotë Ella.
Atë e takuam pranë Varshavës dhe u nisëm për në kufi.
Që nga fillimi i luftës në Ukrainë më 24 shkurt, më shumë se 4.5 milionë njerëz janë larguar nga ky vend, tregojnë shifrat e Agjencisë për Refugjatë të Kombeve të Bashkuara, UNHCR. Burrat nga mosha 18 deri në 60 vjeç nuk mund të largohen nga vendi, për shkak të mobilizimit. Andaj, refugjatët janë kryesisht gra dhe fëmijë.
Deri më tani, më shumë se 5 milionë njerëz janë larguar nga Ukraina. Kalimi kufitar Medika, 11 prill 2022.
Pas raporteve të para për sulme në qytetet e Ukrainës dhe një lumë njerëzish që janë nisur drejt kufirit, në Poloninë fqinje, Ella ka pyetur veten se çfarë mund të bëjë.
Ajo ka organizuar mbledhjen e donacioneve, por nuk ka mjaftuar. Pastaj, i ka lindur një ide. Burrit i ka thënë se po del për të bërë pazaret, por ka hyrë në makinë dhe është nisur për në kufi.
“Kur kam mbërritur në kufi, ora ka qenë rreth 20-21:00 në mbrëmje. Ka qenë shkurt dhe errësirë. Kam parë rreth 30 burra që qëndronin atje, me sa duket duke u përpjekur për të ofruar transport. Kam menduar se ndoshta kam shkuar kot, por të shoh se çfarë ndodh brenda qendrës së pritjes. Kam hyrë brenda dhe qendra ka qenë plot me gra dhe fëmijë”, na tregon Ella teksa shkojmë drejt kufirit.
Ajo ka arritur të futet në një qendër të mbushur me njerëz, ku thotë se nuk kishte burra.
“Më është dukur e çuditshme që të gjithë ata burra qëndrojnë jashtë dhe përpiqen të ofrojnë transport, dhe kaq shumë gra dhe fëmijë janë ulur njëri mbi tjetrin. Kam ngritur dorën dhe kam bërtitur ‘Varshavë’. Dhe, brenda pak sekondash, tri gra të mrekullueshme kanë vendosur të më bashkohen”, rrëfen Ella.
Ella ka transportuar deri tani rreth 60 persona në makinën e saj.
Atë natë, Ella ka shkruar në Facebook: “Më falni burra, ju shkoni të përgatisni supë, ndërsa gratë do të marrin timonin”.
Dhe, gratë kanë reaguar, kurse një prej tyre ka sugjeruar krijimin e një grupi. Kështu ka filluar edhe nisma “Gratë në timon”. Tani ka mbi 850 anëtare dhe 150-200 shofere aktive. Ato kanë transportuar qindra refugjatë. Kur arrijnë në qendrën Korçov, ato regjistrohen në sportel, në mënyrë që organizata të dijë se kush është duke vozitur dhe kë.
“Natyrisht, frikësohen”
Dhe, ndjenja e sigurisë për gratë që ikin nga lufta, për gratë që kanë kaluar disa ditë në rrugë, duke kaluar kufij në këmbë, me fëmijë apo vetëm, është e papërshkrueshme.
Ato janë në rrezik të veçantë në luftë. Krahas luftës, kërcënimeve nga bombat, plumbat dhe vdekja, gratë janë edhe në rrezik të torturimit, përdhunimit e trafikimit.
Sipas të dhënave të agjencisë së Kombeve të Bashkuara “UN Women”, mbi 70 për qind e grave kanë përjetuar një formë të dhunës - me bazë gjinore - në mjediset e krizës. Komisioni i Kombeve të Bashkuara gjithashtu ka shprehur shqetësim për rritjen e rrezikut të dhunës seksuale dhe me bazë gjinore, trafikimit, shfrytëzimit seksual dhe abuzimit të grave ukrainase.
Ella thotë se ka dëgjuar histori të ndryshme dhe se ne nuk mund ta kuptojmë frikën që kanë gratë nga Ukraina.
“Po, sigurisht që kanë frikë, janë të tmerruara. Jeta u ka përfunduar papritur”, thotë ajo.
Ella shton se është gjithmonë më mirë që dikush t’i çojë në kufi, porse ndodh që duhet ta kalojnë kufirin edhe në këmbë.
“Ndonjëherë, ato duhet të paguajnë që dikush t’i vozisë, dhe kjo është e pasigurt”, thotë Ella.
Teksa shkojmë drejt kufirit, flasim se sa gra, edhe në kohë paqeje, përballen me vëmendje të padëshirueshme seksuale - një rrezik që jo gjithmonë materializohet, por është i pranishëm.
Për këtë arsye, misioni i saj i solidaritetit dhe sigurisë njihet nga aq shumë gra që u janë bashkuar vozitjeve, por edhe nga gratë që i ka transportuar drejt ambienteve të sigurta. Me të gjitha thotë se është ende në kontakt.
“Ekziston ky element i sigurisë, elementi i solidaritetit të grave”, thotë ajo.
Dhe, derisa kalojmë fushat e Polonisë, ajo na tregon për Nadien, një grua nga Ukraina që jeton tek ajo, bashkë me tre fëmijët e saj.
Ajo i ka rrëfyer përjetimet e transportit me nismën “Gratë në timon” dhe se sa ndryshe ka qenë ajo në krahasim me përvojën e një mikeje të saj, që është vozitur nga një burrë.
“Kam qenë e relaksuar, kam pushuar, kam fjetur në makinë. Mikja ime gjatë rrugës ka qenë e tmerruar. Nuk i ka ndodhur asgjë, por ka qenë e tmerruar. Pasi ka arritur nga Ukraina, ka udhëtuar kushedi se sa ditë... Kur shoferi ka ndaluar në mes të asgjëje, për të kontrolluar diçka në makinë, ajo gati se ka pësuar sulm në zemër”.
Shembuj të pasigurisë ka shumë. Nga gra që paguajnë transportin dhe meshkuj që nuk shfaqen deri te vëmendja e padëshiruar në makina, prekjet...
“Unë di histori kur gratë dhe fëmijët kanë mbetur në pyll. Sepse, edhe pse udhëtimi është falas... më jepni gjithçka që keni ose do t’ju lë”, rrëfen Ella.
Ajo thotë se nuk është ndjerë as vetë e sigurt kur i ka parë të gjithë ata burra para qendrës së refugjatëve, natën e parë.
Në pikën kufitare Medika, Ella bisedon me dy gra të interesuara për iniciativën e saj, 12 prill 2022
“Gra për punë shtëpie”
Dega ukrainase e organizatës anti-trafik “La Strada”, e cila lufton kundër trafikimit të grave, thotë se deri më tani nuk ka pasur raste të konfirmuara të përpjekjeve për trafikim në kufi, por se kanë pasur informacione për propozime të paqarta nga njerëzit që kanë qenë në rrugë.
“Le të themi akomodim për gratë dhe fëmijët për të kryer punët e shtëpisë, por ndoshta edhe për të bërë seks me pronarët e akomodimit. Ka tingëlluar shumë e dyshimtë”, na thotë drejtoresha e “La Strada-s”, Kateryna Cherepakha.
Edhe Ella na tregon mesazhet që ka marrë në Facebook nga një burrë që besohet se jeton në Spanjë. Ka kërkuar një vajzë nga mosha 20 deri në 35 vjeçe, fotografinë e saj dhe ka thënë se do të ishte i lumtur t’i ofronte punë dhe strehim, sepse “dëshiron të ndihmojë”.
“...gjë që është e çuditshme, sepse nëse doni të ndihmoni, nuk ju intereson mosha e personit që po ndihmoni. Sidomos me punë si pastrimi. Një vajzë 20-vjeçare dhe një grua 50-vjeçare mund të pastrojnë pak a shumë njësoj”, thotë Ella.
Julia, e cila drejton Departamentin e akomodimit në qendrën e vullnetarëve në stacionin e trenit të Varshavës, na thotë se rreth 500 njerëz po arrijnë këto ditë dhe se organizatorët nuk mund të pranojnë më strehim nga individët.
“Si individ, ju nuk mund të regjistroheni këtu për të ofruar strehim, sepse unë nuk mund t’i verifikoj qëllimet tuaja dhe kush jeni ju... Andaj, këtë e bëjmë në bashkëpunim me organizata dhe institucione që mund ta marrin përsipër këtë lloj përgjegjësie”, thotë Julia Karwan-Jastrzebska.
“Prej jush, si individë, nuk mund të pranojmë strehim, por mund t’ju drejtoj në adresën e duhur, ku mund të regjistroheni dhe, pastaj, qyteti i Varshavës do të verifikojë prejardhjen tuaj dhe banesën tuaj dhe do t’ju dërgojë refugjatë”, shton ajo.
Por, në fillim, thotë Julia, nuk ka qenë kështu. Qendrat e mëdha për strehim kolektiv nuk kanë qenë ende të hapura dhe ata kanë strehuar njerëz te kushdo që ka ofruar banesën.
“E kemi ndaluar këtë, sepse nuk është e sigurt”, thotë Julia.
Vullnetaret Klaudia Kalita dhe Katarzyna Bialous ndihmojnë një grua nga Ukraina në stacionin e autobusëve Zahodnia në Varshavë, 8 prill 2022.
Ndihma e vullnetarëve
Vullnetarët që punojnë në stacionet hekurudhore dhe të autobusëve në Varshavë, ku arrijnë refugjatët nga Ukraina, thonë gjithashtu se po monitorojnë në mënyrë aktive situatën.
Klaudia Kalita është një nga gratë vullnetare në stacionin e autobusëve Zahodnia, në Varshavë. Ajo kujton ditët e para, kur një grua e re e ka pyetur se si mund të arrijë në një vend, derisa rreth tyre ka lëvizur një burrë.
“Kur ka dëgjuar se ku donte të shkonte gruaja, ai menjëherë ka thënë se mund ta transportojë. Menjëherë e kemi thirrur policinë, por nuk ka mundur të bëjë shumë. E ka trembur pak, e ka legjitimuar dhe kaq”, thotë Klaudia.
Për të veshur jelekun e verdhë dhe për të ndihmuar refugjatët, është e nevojshme të kalohet procesi i regjistrimit dhe identifikimit. Vullnetarët kanë gjithashtu një kartë regjistrimi për çdo ditë.
“Në këtë mënyrë, të gjithë e dinë se kush jemi dhe përpiqen ta pengojnë trafikimin e njerëzve, për të cilin kemi dëgjuar”, thotë Andy Spark, vullnetar nga Britania e Madhe.
Ai thotë se ka dëgjuar për një situatë, në të cilën një grua e re u ka thënë refugjatëve se do t’i ndihmojë dhe, më pas, i ka çuar te shoferët meshkuj.
“Policia është njoftuar dhe nuk kemi dëgjuar më shumë [për këtë rast]”, thotë Andy.
Kateryna, nga organizata “La Strada”, thotë se janë në kontakt me organizata partnere në vende të tjera dhe se ato janë të vetëdijshme për rreziqet.
“Nuk ka shumë raste të konfirmuara, por ata shohin numrin e grave, numrin e grave të traumatizuara dhe të cenueshme”, thotë ajo.
Brenda stacionit të autobusëve Zahodnia në Varshavë, 8 prill 2022.
Si të mbroheni?
Por, çfarë duhet të bëni kur e gjeni veten në një situatë të pambrojtur? Çfarë duhet të bëni kur në mes të natës, pas disa ditësh arratisjeje nga lufta, hyni në një vend të huaj, gjuhën e të cilit nuk e flisni dhe përballeni me njerëz që nuk i njihni?
Nga “La Strada” thonë se është e rëndësishme që t’i mbani dokumentet me vete dhe të mos ia jepni askujt.
“Mundohuni të mos udhëtoni vetëm, përpiquni të qëndroni në grup. Kërkoni informacione në lidhje me personin që ju transporton ose ju ofron strehim”, thotë Kateryna.
Nga organizata e saj gjithashtu i këshillojnë gratë që të krijojnë një sistem, një fjalë të caktuar, apo një simbol, që do ta dërgonin ose thoshin, nëse diçka nuk është në rregull.
Ella thotë se nuk duhet të hyni në makinë me burra që nuk i njihni.
“Fotografojeni makinën me targa. Kërkoni të fotografoni patentën e shoferit, vendoseni pranë fytyrës suaj, fotografohuni dhe fotografinë dërgojeni te miqtë, te të gjithë që i njihni. Kërkoni hotspotin [lidhjen me internet]. Çdo person në Poloni ka telefon; ai mund të ndajë internetin me ju, nëse nuk keni ende kartelë telefoni. Në këtë mënyrë mund të qëndroni të lidhur gjatë transportit dhe të ndiheni më të sigurt”, thotë Ella.
Nuk ka ditur për nënën 17 ditë
Ella më së shpeshti regjistrohet si shofere në qendrën e madhe të refugjatëve në Korçov. Derisa udhëtojmë me makinë, ajo na tregon se me gratë nuk flet kurrë për luftën.
“Unë jam aty për t’i vozitur, për t’iu dhënë ujë, për t’i ndihmuar, për t’i çuar në një vend të sigurt”, na thotë Ella.
“Nëse gratë duan të tregojnë, sigurisht që i dëgjon”, thotë ajo.
Njëra prej tyre, Katja, ose Katerina, është ulur në makinë me ne dhe po kthehet në Ukrainë për të marrë nënën e saj. Ndonëse prej kohësh jeton në Londër, ajo është me origjinë nga Mariupoli - një qytet në Ukrainë, i cili ka qenë në qendër të luftimeve që nga fillimi i luftës. Në Mariupol ndodhej edhe nëna e saj, për të cilën nuk ka ditur asgjë për 17 ditë. Ajo është informuar se është gjallë përmes Telegramit.
“Ndërtesa jonë ka qenë në qendër të luftës aktive”, thotë Katja. Tani, ajo ndërtesë është shkatërruar plotësisht.
Nëna e Katjas ka arritur të dalë në këmbë nga qyteti, bashkë me një grup, dhe më pas me minibus kanë arritur në qytetin tjetër, Zaporizhja. Kur ka mbërritur në territorin e kontrolluar nga Ukraina, ajo ka pasur edhe sinjal telefonik.
“Çdo mëngjes, që nga fillimi i luftës, kur ngrihesh, përpiqesh t’i marrësh në telefon njerëzit e tu të dashur. Kështu do ta thërrisja edhe nënën. Dhe, jam mësuar të mos ketë sinjal”, thotë Katja.
Sot thotë se flasin në telefon dhe qajnë. Pasi një mik ta transportojë atë nga kufiri në Lviv, Katja dhe nëna e saj do të kthehen në Britaninë e Madhe.
Katja jeton në Londër, por më 22 shkurt ka shkuar në Ukrainë dhe ka mbetur atje. “Më është dashur pothuajse një muaj që të kthehem në Britani të Madhe”, thotë ajo.
Ella dhe Katja gjatë pushimit nga ngasja e automjetit, 12 prill 2022.
Ajo e ka gjetur Ellën rastësisht përmes Facebook-ut.
“Aty kam shkruar se kërkoj transport për në kufirin polak. Më është lajmëruar një vajzë, e cila ma ka shpjeguar...”, rrëfen Katja.
Ajo thotë se është në një pozicion tjetër, ndryshe nga gratë e tjera që vijnë vetëm nga Ukraina, sepse e di se ku po shkon.
Katja nuk është e vetmja që i ka dërguar një kërkesë direkte Ellës. Edhe gratë që janë tani në Ukrainë, kanë dëgjuar për shërbimet e saj dhe po e telefonojnë.
Përkëdhelja në krah në shenjë falënderimi
Ella, deri më tani, ka transportuar me makinën e saj nga kufiri rreth 60 gra dhe fëmijë. Disa qëndrojnë në Poloni, kanë akomodim; për disa të tjera, strehimin e gjen grupi. Të tjera vazhdojnë edhe më tej.
Grupi i saj, për të cilin thotë se ndihet shumë krenare, ka transportuar rreth 300 persona.
“Më duket fantastike që 850 gra punojnë së bashku për t’i ndihmuar motrat tona në Ukrainë. Në Poloni kemi thënien: ‘Aty ku janë gjashtë kuzhiniere, nuk ka asgjë për të ngrënë’. Por, ky nuk është rasti me këtë grup. Jam e mahnitur nga këto gra”, thotë Ella.
Ajo na tregon se sapo i është bashkuar një polake nga Britania e Madhe, e cila drejton kamionë dhe autobusë. Ajo ka pesë vajza dhe do të ngasë një autobus për në Ukrainë.
Ella ka përgatitur edhe mjete vizuale për ta bërë më të lehtë komunikimin me gratë dhe fëmijët që transporton.
Ella thotë se është e lumtur që mund t’i ofrojë disa orë nga jeta e saj për t’i bërë gratë ukrainase të ndihen pak më të sigurta dhe të mos kenë frikë për veten dhe fëmijët e tyre.
Në pesëmbëdhjetë udhëtime drejt kufirit dhe mbrapa, ajo thotë se ka vënë re edhe momentin kur gratë e kuptojnë se janë të sigurta.
“Ky është momenti më i bukur. Për rreth një orë vozitje e sheh momentin kur u çlirohen mushkëritë. Ju përkëdhelin në krah në shenjë falënderimi... Pas kësaj, pak flitet dhe i zë gjumi. Atëherë e kuptoni se janë mirë, se ndihen të sigurta”, thotë Ella.
Ndahemi nga Ella përballë qendrës së refugjatëve në Korçov. Në makinën e saj, në një parking të errët, ulet një grua me dy fëmijë, që kanë ikur nga Ukraina dhe nuk e flasin gjuhën. Ella i lutet vullnetarit që t’iu tregojë se ku ua ka lënë ujin dhe ushqimin.
Dhe, na përshëndesin me dorë derisa largohen nga zona e pandriçuar në drejtim të dritave të Varshavës.