Pak kohë pasi dielli ishte zhytur nën horizont, më 21 mars të vitit 2015, një pamje e trazuar që ngjasonte me një zonë lufte shpërtheu në qiej mbi objektin më të madh dhe të vetmin të mbetur të armatimit shtetëror të Bullgarisë.
Shpërthimi i fabrikës VMZ rezultoi në shkatërrimin e një rezerve të konsiderueshme armatimesh dhe municionesh dhe ngjalli frikë të thellë te banorët e Sopotit, një qytet që shtrihet i vendosur në Bullgarinë qendrore, dhe komunat e afërta ngjitur me malet e Ballkanit, që shtrihen nga kufiri perëndimor i vendit me Serbinë, deri në bregdetin e Detit të Zi.
Kryetari i bashkisë së qytetit fqinj Karlovos, Emil Kabaivanov, përshkroi shtëllunga të zjarrit që arrinin lartësi deri në 200 metra duke thënë: "Shiheshin gjëra që shpërthenin në ajër".
Më pak se një muaj më vonë, më 14 prill, ndodhën edhe shpërthime të tjera dhe edhe më shumë dëme u shkaktuan në fabrikën VMZ.
Dy javë pas kësaj, një tregtar armësh i njohur, bullgari Emilian Gebrev, ra në koma, viktimë e një helmimi që ai pretendon se disa hetues shtetërorë ia atribuojnë ende një sallate të prishur dhe "gjërave të tjera qesharake".
Të tria incidentet, që ishin pjesë e ciklit të shpërthimeve misterioze (dhe helmimit) që ndikoi në sektorin e prodhimit të armëve të Bullgarisë, filluan më shumë se një dekadë më parë dhe u intensifikuan pasi Rusia aneksoi Gadishullin e Krimesë në vitin 2014, si pjesë e skemës së tyre më të madhe për të shtypur Ukrainën.
“Nëse është përfshirje ruse apo diçka tjetër, nuk mund të them”, tha ish-kryetari i komunës së Sopotit, Veselin Lichev. "Por nëse e mendoni, është absolutisht e mundur".
Duke filluar nga viti 2014, episodet, disa prej të cilave çuan në viktima, kanë përkuar me kontributin e Bullgarisë në inventarin e municioneve dhe pajisjeve të tjera ushtarake për Ukrainën, në bashkëpunim me aleatët e NATO-s, sidomos pas pushtimit të Ukrainës nga Rusia pothuajse një vit më parë.
Raportet e mëvonshme sugjeruan se fabrika VMZ po ruante municione për t'i dërguar në Ukrainë përmes ndërmjetësve si Polonia dhe Çekia.
Hetimet e ngadalta ose joefikase nga autoritetet bullgare kanë krijuar dyshime se ata hezitojnë të shqyrtojnë me imtësi përfshirjen e dyshuar ruse në këto incidente.
Herë pas here, prova inkriminuese të ndërhyrjes ruse janë shfaqur dhe hetimet e jashtme i kanë detyruar zyrtarët bullgarë të veprojnë, duke nxitur kritikuesit të argumentojnë se një prirje e rrezikshme fshehjeje mund të minojë iniciativat e sigurisë së brendshme dhe sigurisë perëndimore, veçanërisht në kohën kur ato janë shumë të nevojshme për Evropën.
"Jam shumë i shqetësuar", tha për shërbimin bullgar të Radios Evropa e Lirë, Martin Dimitrov, një ish-deputet i aleancës pro-evropiane të partisë Bullgaria Demokratike, duke e quajtur atë "një çështje të sigurisë kombëtare". "Nëse ne lejojmë të vijnë në Bullgari njerëz që kryejnë sabotim dhe më pas nuk përballen me asnjë pasojë nga shteti, ky sabotim do të vazhdojë për aq kohë sa nuk ka kundër-masa, për aq kohë që ne nuk mbrohemi", tha ai.
Armët e destinuara për Ukrainën dhe helmimi misterioz
Dimitrov dhe Velizar Shalamanov, ministri i mëparshëm i Mbrojtjes, kanë kërkuar formimin e një komisioni parlamentar të dedikuar për të mbikëqyrur hetimet e Prokurorisë së Përgjithshme mbi shpërthimet dhe për të hetuar ato që supozohen se janë përpjekjet nga agjencitë bullgare të sigurisë për të fshehur të vërtetën.
“Nëse ne jemi të pambrojtur sepse ka njerëz që nuk e kanë dëshmuar integritetin e tyre, që kanë njëfarë dobësie që i bën ata të favorizojnë interesat e huaja në vend të interesave bullgare, kjo do të thotë se mund të presim sërish këto lloj provokimesh në të ardhmen”, tha Dimitrov.
Sipas kritikëve si Dimitrovi, autoritetet bullgare kanë bërë përpjekje minimale për të gjetur fajtorët pas shpërthimeve dhe sulmeve të tjera. Më 28 prill 2015, një operativ rus supozohet se vendosi një përbërje organike të paidentifikuar fosfori në dorezën e derës së makinës së Emilian Gebrev, gjë që rezultoi me rënien e tij në gjendje kome, sipas gjetjeve të prokurorëve.
Pavarësisht se kaluan më shumë se tre vjet, hetuesit nuk arritën të bënin ndonjë përparim domethënës dhe ia atribuuan gjendjen kritike të Gebrevit një sallate që ishte e ndotur me pesticide.
Vetëm pasi hetuesit britanikë e lidhën helmimin e Gebrevit me dyshime të përfshirjes së agjentëve të inteligjencës ushtarake të Rusisë GRU, prokurorët bullgarë u detyruan të pranonin publikisht se ai mund të kishte qenë objektivi i diçkaje shumë më të keqe.
Në vitin 2020, autoritetet bullgare akuzuan tre shtetas rusë në mungesë në lidhje me tentativën për vrasjen e Gebrevit: Denis Sergeyev (i njohur si Sergei Fedotov), Yegor Gordiyenko (i njohur si Georgy Gorshkov) dhe Sergey Lyutenko (i njohur ndryshe si Sergei Pavlov).
Policia britanike thotë se ka prova të përfshirjes së Sergeyevit në helmimin e spiunit të dezertuar rus, Sergei Skripal, në Salisbury në vitin 2018, i kryer nga operativët e inteligjencës ushtarake GRU, Anatoly Chepiga dhe Aleksandr Mishkin.
"Ata, thjesht, u detyruan nga presioni i jashtëm, faktorë të jashtëm, për ta filluar këtë hetim, për të cilin ngurruan ekstremisht", theksoi Gebrev.
Në korrik të vitit 2022, pas pushtimit në shkallë të gjerë të Ukrainës nga presidenti rus, Vladimir Putin, muaj më parë, një depo municionesh që i përkiste një prej kompanive të Gebrev, EMCO, u përfshi nga flakët në qytetin Karnobat, në Bullgarinë lindore.
Gebrev tha publikisht se ai ishte "100 për qind i sigurt" se operativët rusë ishin pas zjarrit në Karnobat, megjithëse më vonë ai pranoi për Radion Evropa e Lirë se nuk kishte prova të drejtpërdrejta për ta konfirmuar këtë. Gjithashtu, është ende e paqartë nëse ndonjë nga municionet në Karnobat ishin të destinuara për në Ukrainë.
Ish-kryeministri bullgar, Kiril Petkov, vlerësoi se Bullgaria ka siguruar rreth një të tretën e municioneve për forcat e mbrojtjes ukrainase në fazat e hershme të pushtimit rus, i cili filloi më 24 shkurt 2022.
Gebrev foli në mënyrë sfiduese për industrinë bullgare të armëve, e cila është një prodhues i madh i municioneve për llojin e armëve të epokës sovjetike që përdoren gjerësisht nga ushtria ukrainase.
"Industria bullgare e armëve në vitet e kaluara, dhe përsëri tani, me këtë luftë të pamend që po vazhdon, ka dëshmuar se sa e rëndësishme është", tha Gebrev.
"Sa vende nga ish-Bashkimi Sovjetik dhe Pakti i Varshavës mund të krenohen me ruajtjen e një industrie të tillë? Janë numër shumë i vogël".
Edhe atëherë edhe tani pretendon se autoritetet bullgare po fshehin diçka.
"Edhe tani, ka njerëz që punojnë për shërbimin e sigurisë DANS (Agjencia Shtetërore për Sigurinë Kombëtare) që deri më sot pretendojnë se nuk ka pasur helmim, nuk ka pasur akt terrorist, se asgjë nuk ka ndodhur", tha Gebrev. “Edhe kryeprokurori filloi të flasë për sallata dhe gjëra të tjera qesharake”.
Vendime nën presion
Pothuajse të gjitha shpërthimet dhe zjarret në vendet e ruajtjes së municioneve ose kanë mbetur të pazgjidhura ose u janë atribuuar shkaqeve të paqëllimshme nga autoritetet bullgare. Megjithatë, gjashtë vjet pas shpërthimeve në VMZ, disa nga të njëjtit zyrtarë u detyruan të rivlerësonin konkluzionet e tyre të mëparshme.
Pas zbulimeve britanike dhe një hetimi me burim të hapur nga Bellingcat që zbuloi grupin rus, GRU, të lidhur me helmimet në Salisbury në Mbretëri të Bashkuar, Qeveria çeke në vitin 2021 akuzoi Rusinë për kryerjen e "terrorizmit shtetëror" në lidhje me një shpërthim fatal në një depo të municioneve në Vrbetice, Republika Çeke, më 2014.
Dy agjentët e supozuar të GRU-së të implikuar nga autoritetet çeke në shpërthimin e Vrbetice -- Aleksandr Mishkin dhe Anatoly Chepiga -- janë njerëzit e njëjtë të akuzuar nga Britania në helmimin e Skripalit së bashku me Fedotovin, të cilin Bullgaria e ka akuzuar për helmimin e Gebrevit.
Disa nga armët e shkatërruara në Vrbetice ishin të lidhura me Gebrevin, por ai mohoi se kishte synim t'i eksportonte ato, edhe pse kalibri i tyre sugjeroi se ato ishin të destinuara për përdorim nga ukrainasit.
Të dhënat e udhëtimit dhe dokumentet e tjera treguan se anëtarët e ekipit të dyshuar të GRU-së ishin gjithashtu në Bullgari, duke i shtyrë autoritetet të rihapin hetimet për helmimin e Gebrevit dhe zjarret në fabrikën VMZ.
Zyra e Prokurorit të Përgjithshëm bullgar po heton tani gjashtë agjentë të dyshuar rusë që ishin në vend gjatë helmimit të Gebrevit, incidenteve të VMZ-së dhe shpërthimeve në dy depo të tjera armësh, duke përfshirë një pranë Lovnidolit, në Bullgarinë veri-qendrore.
Një zëdhënëse, Siyka Mileva, tha se një "sasi e konsiderueshme municioni dhe eksplozivi" e shkatërruar në incidentin e nëntorit të vitit 2011 në Lovnidol ishte "e destinuar për eksport në Ministrinë e Mbrojtjes në Gjeorgji".
Mileva shtoi se "qëllimi i veprimeve të qytetarëve rusë ishte parandalimi i dërgesave të prodhimit special" për Ukrainën dhe Gjeorgjinë, ku Rusia ka një prani të madhe ushtarake në dy rajone separatiste - Abkhazinë dhe Osetinë e Jugut.
Zyrtarët rusë kanë mohuar përfshirjen në incidentet në Bullgari dhe Çeki.
Në konferencën për shtyp në muajin prilli të vitit 2021, prokurorët bullgarë njoftuan gjithashtu se provat fizike në lidhje me shpërthimet e VMZ-së ishin shkatërruar nga një zjarr në një ndërtesë të Ministrisë së Brendshme në vitin 2015.
Raportimet fillestare në media sugjeruan se një lidhje e shkurtër kishte shkaktuar zjarrin në godinën, e njohur më parë si Instituti i Teknologjisë Speciale. Por, në konferencën për shtyp, prokurorët sugjeruan se zjarri ishte vënë qëllimshëm.
Raporti i forenzikës për zjarrin, arriti në përfundimin se ai "nuk ka ndodhur si rezultat i djegies spontane", thanë prokurorët.
Para zjarrit të vitit 2015 që shkatërroi provat, të dhënat e udhëtimit tregojnë se dy agjentët e dyshuar të GRU-së, të cilët më vonë u akuzuan për helmimin e Gebrevit, ishin larguar nga Bullgaria.
Hetuesit me burim të hapur në Bellingcat raportuan se Gordiyenko (i njohur si Gorshkov) dhe Sergeyev (injohur si Fedotov) kaluan në Serbi nga Bullgaria më 29 maj 2015 dhe fluturuan për në Moskë nga Beogradi në të njëjtën ditë.
Ky informacion u publikua disa muaj përpara se prokurorët të lidhnin publikisht zjarrin e Sofjes me sabotazhin rus. Megjithatë, që nga konferenca për shtyp, Zyra e Prokurorit të Përgjithshëm bullgar nuk ka dhënë asnjë informacion publik mbi hetimin.
“Nuk duan që e vërteta të dalë në shesh”
Më shumë se dhjetë vjet më parë, ndodhi një incident i pashpjeguar që përfshinte shkatërrimin e një depoje armësh bullgare pranë qytetit Straldzha, të cilin prokurorët nuk e kanë lidhur me sabotimin e mundshëm rus.
Mitko Karakolev vazhdon të jetë thellësisht i prekur nga ngjarjet e ndodhura më 5 qershor të vitit 2012, në objektin në pronësi të Bereta Trading në Straldzha. Depoja e armëve u përfshi nga zjarri, duke rezultuar në vdekjen e tre personave, në mesin e të cilëve ishte shoku nga fëmijëria dhe ish-kolegu i Karakolevit.
"Pavarësisht se sa herë do të shkoj përreth objektit, nuk do të mund ta nxjerr mikun tim nga rrënojat ku ia gjetëm copat", tha Karakolev, i cili punonte në këtë objekt.
Shpërthimet ishin aq të fuqishme sa që shumë vendas i ngatërruan ato me një tërmet. Më shumë se 600 njerëz në fshatrat përreth u evakuuan.
Atanas Balakchiev, i cili ishte në një vilë aty pranë të quajtur Lilac Hut, thotë se nuk do ta harrojë kurrë atë që pa.
"Sinqerisht mendova se ishte një luftë bërthamore. Dola para kasolles dhe u ktheva në atë drejtim dhe pashë diçka si një ‘re kërpudhë’ pas një bombe atomike. Ajo po shkonte lart e lart", tha Balakchiev.
Sipas hetimeve fillestare, shkaku i incidentit vdekjeprurës iu atribuua punëtorëve që po çmontonin një kokë rakete Dvina. Pronari i Bereta Trading, Desislav Delev, fillimisht u akuzua për neglizhencë, por më vonë u lirua.
Megjithatë, prokurorët ngritën akuza të reja kundër Delevit dhe më shumë se një dekadë më vonë nuk ka pasur një vendim përfundimtar në këtë rast. Delev pretendon se prokurorët nuk hetuan mundësinë e sabotimit rus, duke theksuar se një ekip riparimi kishte vizituar objektin ditën e shpërthimeve për të rregulluar një kamerë sigurie të thyer.
Delev beson se prokurorët janë më të interesuar të gjejnë dikë që të fajësojnë se sa të zbulojnë të vërtetën.
"Ata, thjesht, nuk duan që e vërteta të dalë në shesh. Ata kanë nevojë për dikë për të fajësuar. Nuk ka rëndësi nëse ai është fajtor apo jo", u shpreh Delev.
Ndërkohë, një raport forenzik i marrë nga shërbimi bullgar i Radios Evropa e Lirë zbulon se objekti në Straldzha ruante armë në emër të kompanisë bullgare, Sage Consultants, e cila ishte në listën e zezë nga qeveria ruse vitin e kaluar.
Delev thotë se armët që kompania e tij po ruante në emër të Sage-s ishin të destinuara për Gjeorgjinë, një pretendim i mbështetur nga kopjet e lejeve të botuara nga gazeta hulumtuese bullgare BIRD që tregonin se Sage ishte i autorizuar të eksportonte armë në vendin e Kaukazit Jugor. Një nga lejet u dha dy muaj para shpërthimeve.
"Fakti që ata e vendosën kompaninë në këtë listë të zezë tregon se [Rusia] kishte një motiv. Ka një motiv serioz për këtë gjë. Dhe ka shumë prova që sinjalizojnë në atë drejtim", tha Delev.
Raporti i forenzik i shqyrtuar nga Radio Evropa e Lirë vuri në dukje prova të "zjarrit shpërthyes" në secilën nga pesë depot që përdorte Sage Consultants në objektin e Delevit, por barrierat mbrojtëse të tokës rreth secilës magazinë ishin praktikisht të padëmtuara.
Delev tha se një shkatërrim i tillë do të ishte i pamundur nëse incidenti do të ishte shkaktuar nga një vend i vetëm.
"Në thelb, këto baza janë ndërtuar në mënyrë që të mos ketë efekt shpërthyes midis depove. Që të ndodhë kjo gjë, duhet të shkatërrohen barrierat tokësore që janë ndërtuar enkas rreth çdo magazine", tha Delev.
“Me logjikë të thjeshtë, del se ka pasur një lloj ndërhyrjeje, sepse gjithçka është shkatërruar”, shtoi ai.
Akuzat për zvarritje
Thirrjet dhe kërkesat e Dimitrov dhe ish-ministrit të Mbrojtjes, Shalamanov për një hetim të posaçëm parlamentar për fshehje të supozuara, deri më tani kanë mbetur pa përgjigje.
Mirëpo, zyrtarë të tjerë bullgarë kanë ngritur pyetje rreth heshtjes së autoriteteve dhe mungesës së transparencës rreth hetimeve të tyre.
Prokurori i Përgjithshëm bullgar, Ivan Geshev, dhe paraardhësi i tij, Sotir Tsatsarov, janë akuzuar nga kritikët për zvarritje ose pengim të hetimeve mbi sabotimin e mundshëm rus.
"Prokuroria po bën gjithçka që mundet për të mbuluar gjurmët, për të penguar hetimin", i tha shërbimit bullgar të Radios Evropa e Lirë, një tjetër ish-ministër i Mbrojtjes, Bojko Noev.
Ai tha se teksa Britania kishte qindra njerëz që hetonin helmimin e Skripalit, Bullgaria vendosi vetëm një ose dy hetues për rastin Gebrev.
"Kjo është ndër provat që tregojnë se prokuroria atëherë dhe tani, edhe autoritetet ekzekutive gjatë qeverisë së [ish-kryeministrit bullgar] Bojko Borisov, nuk donin të dilte e vërteta", tha Noev.
"Ka shumë arsye, duke përfshirë ndikimin e Rusisë mbi shërbimet speciale [bullgare] dhe prokurorinë", shtoi ai.
Gebrev akuzoi autoritetet bullgare që kanë refuzuar të bashkëpunojnë në shumë raste me vendet aleate për të hetuar rolin e dyshuar të GRU-së në helmimin e tij.
Noev dhe kritikë të tjerë theksojnë një marrëveshje bashkëpunimi shtesë që Tsatsarov nënshkroi me homologun e tij rus në vitin 2017 gjatë një vizite të paparalajmëruar, është një tregues se si "ndikimi i Rusisë mbi autoritetet tona dhe prokurorinë është i pamohueshëm".
Bullgarët, prej kohësh kanë qenë të ndarë për anëtarësimin e vendit të tyre në NATO dhe pjesërisht për shkak të lidhjeve të ngushta historike, kulturore dhe ekonomike të vendit me Rusinë.
Sondazhet e fundit tregojnë se shumica e bullgarëve dëshirojnë që udhëheqësit e tyre të mbajnë një qëndrim neutral në lidhje me konfliktin e vazhdueshëm Rusi-Ukrainë.
Në maj të vitit 2022, partia e ekstremit të djathtë, Rilindja pro-ruse hoqi një flamur ukrainas nga ndërtesa e bashkisë së Sofjes dhe organizoi mitingje në mbështetje të pushtimit të paprovokuar të Ukrainës nga Rusia.
Për më tepër, Bullgaria aktualisht po përballet me paqëndrueshmëri politike ndërsa përgatitet për zgjedhjet e përgjithshme të saj të pesta në vetëm dy vjet. Në Bullgari ka pasur një rritje të mbështetjes për partitë pro-ruse në zgjedhjet më të fundit të mbajtura në tetor 2022.
Sondazhet tregojnë se shumica e vendit dëshiron që lidershipi i tij të mbajë një pozicion neutral ndaj luftës aktuale Rusi-Ukrainë.
Ish-ministri i Mbrojtjes, Shalamanov, sugjeroi se ka zyrtarë në poste të larta, "interesat e të cilëve lidhen më shumë me mbështetjen për Rusinë dhe presidentin [Vladimir] Putin sesa me interesat e Bullgarisë".
Të tjerët, duke përfshirë Noevin dhe gazetarin hulumtues me origjinë bullgare, Christo Grozev nga Bellingcat, flasin më troç, duke akuzuar në mënyrë efektive Zyrën e Prokurorit të Përgjithshëm për pengim të hetimeve.
Gjatë një seance parlamentare në Bullgari në janar, Grozev, i cili ka raportuar gjerësisht mbi aktivitetet e GRU-së dhe kërkohet nga Ministria e Brendshme ruse, pohoi se autoritetet po mbanin të fshehura provat e sabotimeve "të mundshme" ruse në incidentet e depove të municioneve.
Radio Evropa e Lirë kërkoi detaje të hetimeve bullgare mbi shpërthimet nga Këshilli i Ministrave dhe Agjencia Shtetërore për Sigurinë Kombëtare përmes ligjeve të vendit për lirinë e informacionit. Të dyja kërkesat u refuzuan.
Megjithatë, Prokurori i Përgjithshëm bullgar, Geshev, hodhi poshtë akuzat për ndonjë fshehje dhe pretendoi se zyra e tij gjithmonë bashkëpunon me partnerët e saj.
"Sa i përket shpërthimeve, ajo që mund të them është se kemi pasur komunikim shumë të mirë me kolegët tanë çekë", i tha Geshev shërbimit bullgar të Radios Evropa e Lirë pas seancës parlamentare në janar.
"Kam biseduar në telefon me ish-prokurorin e përgjithshëm çek...dhe, më besoni, të gjitha informacionet që mund të jenë të dobishme për palën çeke dhe bullgare janë ndarë në mënyrë korrekte".
Kur Radio Evropa e Lirë e pyeti Geshevin nëse ka pasur ndonjë zhvillim lidhur me hetimet, ai tha se gjashtë rusë tashmë ishin akuzuar për shpërthimet.
Ai tha se gjashtë të akuzuarit "ka të ngjarë të jenë të lidhur me shërbimet ruse të sigurisë dhe janë të listuar si të kërkuar".
