Më 14 maj 2022, mijëra njerëz panë Katalin Novakun teksa ecte në tepihun e kuq të shtruar përpara ndërtesës së Parlamentit hungarez, ajo hodhi hapat e saj të parë si presidente e vendit, e motivuar nga lideri konservator i Hungarisë, kryeministri Viktor Orban, dhe gruaja e tij.
Novak po bënte histori. E zgjedhur në moshën 44-vjeçare, ajo është presidentja më e re e Hungarisë. Ajo është, gjithashtu, gruaja e parë që merr këtë rol.
Megjithatë Novak, e cila është anëtare e partisë në pushtet të Orbanit, Fidesz, është një paradoks në Hungari. Pavarësisht pozicionit të saj prestigjioz dhe kryesisht ceremonial, ajo është e rrethuar nga shumë pak gra në politikën hungareze.
Asambleja Kombëtare e Hungarisë, Parlamenti njëdhomësh i vendit, është një nga më të këqijtë e BE-së për sa i përket barazisë gjinore. Gratë zënë vetëm një vend në kabinetin prej 14 personash të Orbanit dhe 13 për qind të vendeve në Parlament, krahasuar me mesataren e BE-së prej 33 për qind. Suedia dhe Finlanda kryesojnë unionin, me 50 për qind – respektivisht 46 për qind.
Kritikët thonë se kryeministri hungarez, i cili ka qenë në pushtet që nga viti 2010, nuk është mikpritës për gratë.
“Ne nuk merremi me çështje të grave”, tha Orban në vitin 2017, duke folur për shkarkimin e papritur të një ambasadoreje grua. "Ka disa gra të talentuara, të cilat ndoshta mund të punojnë, por nuk jam i habitur që nuk aplikuan për këtë pozitë”.
Një nga dekurajimet është abuzimi që marrin politikanet gra në Hungari, shpesh të natyrës seksuale ose të dhunshme.
Agnes Vadai, deputete dhe nënkryetare e partisë opozitare Koalicioni Demokratik (DK), këshillon gratë e reja, duke përfshirë përgatitjen e tyre për mënyrën se si të përballen me ngacmimin e pashmangshëm, i cili kryesisht vjen nga interneti. “Një herë, dikush shkroi se do të donte të lante duart me gjakun tim”, tregon ajo, rast të cilin e raportoi si kërcënim në Polici.
Katalin Cseh, një deputete e Parlamentit Evropian nga partia opozitare Momentum, thotë se “në njëfarë pike ju destabilizoheni nga këto mesazhe”, dhe se “është e vështirë të kapërcehet fakti që disa herë në ditë njerëzit i dëshirojnë [politikanet gra] të vdekura”.
"Në vitet e fundit, ka pasur një rritje të zërave kundër grave në Hungari - edhe në jetën publike. Emërimi i presidentes së parë grua mund të ishte një precedent i rëndësishëm, i cili mund të përdoret për të nxjerrë në pah çështje të rëndësishme, një qëndrim simbolik për emancipimin e gruas, barazinë gjinore dhe në mbështetje të grave. Megjithatë, unë mendoj se presidentja aktuale ka një pikëpamje tjetër”.
Megjithatë, mungesa e grave në politikë nuk është problem vetëm i Orbanit dhe partisë së tij, por e ka karakterizuar politikën hungareze që nga rënia e komunizmit më 1989.
"Nuk kishte më shumë gra në Asamble [Kombëtare] para vitit 2010", thotë Burtejin Zorigt, një shkencëtar politik dhe ekspert i studimeve gjinore me bazë në Budapest, duke iu referuar vitit kur partia Fidesz e Orbanit erdhi në pushtet.
Përqindja e grave në Asamblenë Kombëtare arriti kulmin në vitin 1980, me 30 për qind të vendeve të zëna nga gratë. Nën komunizëm, burrave dhe grave, të paktën në teori, u jepeshin të drejta të barabarta. Autoritetet ishin të prira për të rritur produktivitetin duke zgjeruar fuqinë punëtore për të përfshirë më shumë gra, të ndihmuara nga politikat shtetërore për fëmijë.
Gratë inkurajoheshin të merrnin punë në pozita të larta, si shkencëtare, mjeke ose avokate dhe bëhej presion mbi punëdhënësit për t'i punësuar ato. Politika nuk bënte përjashtim, gjithashtu.
Në një punim kërkimor të vitit 2013 rreth përfaqësimit të grave në Parlamentin hungarez, Reka Varnagy shkroi:
"Ndërsa përqindja e grave të zgjedhura në Parlamentin hungarez tregoi një rritje të qëndrueshme nga viti 1949 deri në 1980... ajo pasqyronte vetëm presionin nga lart-poshtë të një perceptimi të rremë, një fasade politike të barazisë. Procesi i demokratizimit nuk kontribuoi në rritjen e përfshirjes së grave në vendimmarrjen politike".
Pas rënies së regjimit komunist në Hungari në vitin 1989, numri i grave në Parlament u ul me shpejtësi. Në zgjedhjet e para të lira, të mbajtura në maj të vitit 1990, gratë morën vetëm 7 për qind të vendeve, që, sipas Varnagyt, ishte një reflektim i "mungesës së angazhimit politik për të siguruar një nivel kritik të përfaqësimit të grave".
Në kabinetet politike 1992-1994, 2009-2010 dhe 2014-2018 nuk ka pasur asnjë anëtare grua. Kulmet postkomuniste për barazinë gjinore ishin vitet 2002, 2006 dhe 2018.
Në vitet 2002 dhe 2006, tri gra morën poste ministrore në Qeverinë e majtë. Në vitin 2018, ishin tri ministre gra në fillim të mandatit të tretë radhazi të Orbanit. Vetëm njëra prej tyre, ministrja e Drejtësisë, Judit Varga, ka qëndruar në Qeverinë aktuale.
Për ta adresuar mungesën e grave në politikë, ka pasur disa iniciativa për futjen e kuotave ligjore, megjithëse sipas Varnagyt, "këto dështuan për shkak të mobilizimit të pamjaftueshëm shoqëror dhe mungesës së vullnetit politik".
Reka Safrany nga Lobi Hungarez i Grave, dega lokale e Lobit të Grave Evropiane që promovon barazinë gjinore dhe të drejtat e njeriut për gratë, thotë se gjatë socializmit, "emërimi i grave në këto pozita ishte i detyrueshëm, gjë që ka rezultuar që shumica e partive [tani] nuk i shohin kuotat si një mundësi, megjithëse kjo është zgjidhja më e mirë e përkohshme”.
"Në shumicën e vendeve evropiane, kuotat gjinore zbatohen tashmë në njëfarë forme - [në] partitë me përzgjedhjen e kandidatëve dhe në përpilimin e listave [elektorale të partive]", thotë Cseh. “Rritja e numrit të grave në Parlamentin Evropian lidhet kryesisht [me kuotat].
Bernadett Bakos, një deputete nga Partia e Gjelbër (LMP) e Hungarisë, është anëtarja më e re e Asamblesë Kombëtare. Ajo thotë se partia e saj ka kuota për t'u siguruar që gratë të marrin pjesë në nivele të ndryshme, megjithatë, ato ende nuk kanë arritur në barazinë gjinore. "Mes njerëzve [që punojnë në politikë, por jo politikanë], ka më shumë gra, por ato marrin punë anonime, më të vogla, jopublike", thotë ajo.
Në Qeverinë nën hije të DK-së, më pak se 20 për qind e anëtarëve të saj janë gra, pavarësisht se partia i përmbahet një kuote prej 30 për qind në fusha të tjera. "Unë nuk mendoj se kuotat janë të mjaftueshme", thotë Agnes Vadai, deputete dhe nënkryetare e partisë opozitare Koalicioni Demokratik (DK).
"[Kuotat] janë vetëm baza që krijon mundësi për gratë që janë të interesuara për politikën, që i inkurajon ato të marrin një rol politik në nivel lokal apo kombëtar. Por, kërkohet mbështetje e mëtejshme", thotë ajo.
Radio Evropa e Lirë kontaktoi të gjitha deputetet gra të Asamblesë Kombëtare në të gjitha partitë parlamentare. Politikanet e partisë në pushtet, Fidesz, u përgjigjën në një email, duke refuzuar të komentojnë. Përfaqësuesit e partive të krahut të djathtë, Jobbik dhe Lëvizja Atdheu ynë, dhe aleanca opozitare, Partia Socialiste Hungareze, nuk janë përgjigjur.
Me një numër relativisht të vogël avokues në Parlament, çështjeve që prekin gratë në Hungari shpesh nuk u jepet hapësirë.
"Gratë rrallë arrijnë të njëjtat paga si burrat", thotë eksperti gjinor Safrany. "Ne e shohim këtë te pagesat për orë dhe në pensione, gjithashtu. Mendoj se politikat familjare të Qeverisë nuk inkurajojnë as pavarësinë ekonomike të grave".
Në Hungari, hendeku gjinor i pagave është 17.3 për qind, me gratë me fëmijë që performojnë më keq sesa ato pa. Kjo është e barabartë me Finlandën (16.7 për qind), Gjermaninë (18.3 për qind) dhe Zvicrën (18.4 për qind), por nën mesataren e BE-së prej 13.0 për qind.
Përqindja e grave në bordet mbikëqyrëse ose bordet e drejtorëve të korporatave të mëdha hungareze është 10.5 për qind, ose një e treta e mesatares së BE-së prej 31.6 për qind.
Deputetja e LMP-së, Bakos, që ka një diplomë në inxhinieri, ka bërë fushatë në disa aspekte, si mungesa e qasjes në disa segmente e popullsisë në produktet e higjienës menstruale. A e ndjen ajo se ka nevojë për këso fushatash? "Absolutisht", thotë ajo. "Pikërisht për shkak se jemi kaq pak prej nesh, duhet të merremi me çështje të tilla".
Fushata e saj propozoi heqjen e taksave për produktet e higjienike të ciklit menstrual, të cilat aktualisht janë më të lartat në BE. Por, propozimi i saj ngjalli reagime, si nga deputetët, gra dhe burra, dhe përfundimisht nuk kaloi. Kjo nuk ishte befasi për Bakos.
"[Burrat] nuk e kuptojnë domosdoshmërisht pse është e rëndësishme”.
Të paktën në sytë e partisë hungareze në pushtet, Fidesz, jo të gjitha gratë janë krijuar të barabarta. Gratë që janë në pozita udhëheqëse në Hungari, si presidentja Novak ose ministrja Varga, janë gra Fidesz. Që i bie, të dyja janë nëna të tre fëmijëve dhe aktiviste të zjarrta për atë që Fidesz e përkufizon si "familje tradicionale". Për besimtarët e partisë, kjo do të thotë i drejtë, i krishterë dhe, mundësisht, me shumë fëmijë.
"Në shtatë ditë, unë ndoshta gatuaj pesë herë", thotë Novak, duke qëndruar pranë një tavoline të madhe kuzhine, së bashku me burrin dhe tre fëmijët e saj, të gjithë ara kamere. Videoja u filmua për serialin “Familja magjike”, i realizuar nga një organizatë jofitimprurëse e sponsorizuar nga Fidesz.
Si pjesë e fushatës së Hungarisë kundër të ashtuquajturave "ideologji gjinore", Qeveria e Orbanit ka një program që inkurajon "familjet tradicionale", duke ofruar mbështetje financiare për të blerë automjete me shtatë vende, përjashtime nga taksat dhe kredi pa interes, të cilat Novak, si ish-ministre e familjes, e ka mbështetur fuqishëm. Kur u kontaktua nga Radio Evropa e Lirë, zyra e Novakut tha se presidentja ishte e zënë dhe nuk ishte në gjendje të përgjigjej.
Për gratë e Hungarisë, megjithatë, ka disa fije shprese - veçanërisht në politikën lokale, ku ato janë më të përfaqësuara. Mesatarisht, në administratat e qarkut të Budapestit, rreth 25 për qind e politikanëve vendase janë gra. Në të gjithë vendin, 646 nga 3.170 komuna (20 për qind) udhëhiqen nga gratë. Në administratat më të mëdha të qarqeve, 18 për qind e vendeve në asamble mbahen nga gratë.
Hungarezët protestojnë në mes të vështirësive ekonomike në rritje
Duke folur në takimin vjetor të Komisionit të OKB-së për Statusin e Grave në Nju Jork në prill të vitit 2022, Novak tha se "Në botën perëndimore, gratë sot kanë shanse të ngjashme si burrat për të pasur sukses ".
Teksa në mbarë vendin numri i grave në politikë po rritet vazhdimisht, këto ndryshime nuk po shihen në Parlament dhe Qeveri, thotë avokuesja për të drejtat e grave, Safrany.
"Sa më shumë pushtet të ketë një pozitë, aq më i vogël është shansi që një grua ta marrë atë", thotë ajo dhe shton: “Gratë kanë më shumë gjasa të qëndrojnë në politikën lokale”.
"Pavarësisht partive dhe ideologjive, elita politike është e mbyllur", thotë eksperti gjinor Zorigt. “Mund të ketë kandidate gra, por pozitat më të rëndësishme do të ndahen mes burrave”.
