Edhe pse në paraqitjet publike zyrtarët e lartë të Bashkimit Evropian nuk e përmendin shpesh sikurse në të kaluarën, por përballja me të kaluarën, gjykimet e krimeve të luftës dhe bashkëpunimi rajonal midis ish-shteteve të Jugosllavisë në fushën e shkëmbimit të dëshmive, vazhdon të jetë një prej kritereve në procesin e integrimit në bllok.
BE-ja vazhdon të kërkojë nga vendet e rajonit që të kenë bashkëpunim të plotë me Mekanizmin Ndërkombëtar për Gjykatat Penale, që ka marrë përsipër çështjet e papërfunduara nga Tribunali i Hagës për krimet e luftës në territorin e ish-Jugosllavisë.
Përveç kësaj, blloku evropian kërkon nga gjykatat vendore që të punojnë në dënimin e krimeve të luftës në mënyrë ë të mos ketë ndjenjë të pandëshkueshmërisë. Në rastin e Kosovës, kërkohet bashkëpunimi i autoriteteve dhe Dhomat e Specializuara, me seli në Hagë të Holandës.
Por, përkundër thirrjeve të BE-së, progresi në këtë drejtim, siç thanë zyrtarët në Bruksel, “nuk ka qenë në nivelin e duhur”. Veçmas, sipas tyre, ka ngecje në bashkëpunim mes vendeve të rajonit në shkëmbimin e të dhënave dhe bartjen e rasteve. Ndërsa, tani është shfaqur edhe problemi i konfliktit të juridiksionit, sidomos në rastin e Serbisë.
Për shtetet fqinje të Serbisë, e sidomos për Kroacinë e cila prej vitit 2013 është anëtare e BE-së, është i papranueshëm i ashtuquajturi “juridiksioni universal” që Serbia e ka në ligjet e saj. Ky juridiksion i mundëson Beogradit që të gjykojë rastet e krimeve të luftës që dyshohet se kanë ndodhur edhe jashtë territorit të saj edhe ndaj njerëzve që nuk janë qytetarë të Serbisë.
Ky problem është rishfaqur ditëve të fundit me paralajmërimet e Serbisë se do të ngrehë aktakuzë ndaj katër ish-pilotëve të ushtrisë kroate, nën dyshimet se kanë kryer krime lufte në territorin e Bosnjë e Hercegovinës, duke sulmuar një kolonë të refugjatëve me etni serbe. Këto paralajmërime kanë rritur tensionet midis dy vendeve, teksa kryeministri kroat, Andrej Plenkoviq, e ka quajtur këtë njoftim si “hap prapa në procesin e pajtimit”.
Para disa vitesh, Kroacia kishte insistuar që në kriteret për negociata midis BE-së dhe Serbisë, të futet edhe kërkesa që Beogradi të ndryshojë pjesën e ligjit për “juridiksionin universal”, sepse Zagrebi dyshonte se “ajo përdoret si pjet nga Beogradi për presion politikë ndaj fqinjëve, nga Kroacia e Bosnjë e Hercegovina e deri te Kosova”.
Kroacia, në strukturat e BE-së, kishte përmendur edhe rastet kur politikanë nga Kosova dhe Bosnjë e Hercegovina ishin arrestuar në vende të BE-së, pasi të njëjtit gjendeshin në listat e Interpol-it, të kërkuar nga Serbia për krime lufte.
Në kriteret për kapitullin 23 të Serbisë, që ka të bëjë me sundimin e ligjit dhe gjyqësorin, BE-ja kishte kërkuar që të ketë bashkëpunim me shtetet fqinje për gjykimet e rasteve të krimeve të luftës dhe “të shmanget konflikti i juridiksionit”.
“Serbia duhet të angazhohet në një bashkëpunim përmbajtësor rajonal dhe bashkëpunim ndërfqinjësor në ndjekjet e rasteve të krimeve të luftës, duke iu shmangur konfliktit rreth juridiksionit dhe duhet të sigurohet që rastet e krimeve të luftës të gjykohen pa asnjë diskriminim”, thuhet në kushtet që i janë vendosur Serbisë në kapitullin 23.
Pa përmbushjen e kushteve kalimtare nga ky kapitull, Serbia nuk mund të mbyll asnjë kapitull tjetër në procesin e bisedimeve për anëtarësim në BE.
Burimet në BE i thanë Radios Evropa e Lirë se “ka një nivel të bashkëpunimit, por ai gjithsesi duhet të rritet”. Edhe në dokumentet e bllokut, sikurse në atë për përmbushjen e kritereve nga Serbia në kapitullin 23, përmenden disa raste të bashkëpunimit që kanë dhënë rezultat, siç është transferimi i disa rasteve nga gjykatat në Bosnjë e Hercegovinë në ato në Serbi. Por, në të njëjtat dokumente thuhet se “bashkëpunimi midis Serbisë dhe Kroacisë nuk ka dhënë rezultate të prekshme”.
Serbia, sipas një dokumenti të brendshëm të Komisionit Evropian që është përgatitur për vendet anëtare lidhur me diskutimin për kapitullin 23 në negociatat për anëtarësim, ka marrë disa vërejtje sa i përket qasjes ndaj krimeve të luftës.
Në dokument konstatohet se në Serbi nga niveli i lartë politik vazhdohet me glorifikimin e kriminelëve të dënuar të luftës, dhe po të njëjtëve u jepet hapësirë publike dhe rol politik. Po ashtu thuhet se në nivel të lartë po ashtu vazhdohet të vihen në dyshim vendimet për krime lufte të gjykatave, relativizohen krimet e luftës dhe vazhdon të mohohet gjenocidi në Srebrenicë të Bosnjë e Hercegovinës.
Serbia po ashtu nuk ka bashkëpunim të plotë me mekanizmin që ka marrë përsipër rastet e ish-Tribunalit të Hagës. Konkretisht, Serbia nuk ka ekstraduar pranë këtij mekanizmi persona që akuzohet për mosrespektim të drejtësisë dhe rrezikim të dëshmitarëve.
Zyrtarët e BE-së, që kërkuan të mbesin anonimin, thanë se gjykimi i krimeve të luftës, pa dallim se të cilës përkatësi etnike ishin kryesit apo viktimat, është i domosdoshëm edhe për procesin e pajtimit në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Sipas tyre, ky pajtim është i domosdoshëm për të përshpejtuar edhe rrugën drejt integrimit në BE.
Zyrtarët po ashtu kërkojnë që ndjekja e krimeve të luftës të mos bëhet në mënyrë selektive, por në mënyrë të pavarur dhe të paanshme.
